ΠΕΡΙ ΤΕΡΜΙΤΩΝ

ΠΕΡΙ ΤΕΡΜΙΤΩΝ

 Κωνσταντίνος Θεοδώρου Μπουχέλος

Γεωπόνος – Εντομολόγος, Ομότιμος Καθηγητής Γεωπονικού Παν/μίου Αθηνών

 Οι τερμίτες είναι μικρόσωμα Ισόπτερα έντομα (3 – 5 χιλιοστά οι άπτερες μορφές και μέχρις 22 χιλιοστά οι πτερωτές) που συγχέονται με τα μυρμήγκια. Όμως έχουν χρώμα ωχρόλευκο (λευκά μυρμήγκια) και άλλες ουσιώδεις διαφορές.

Στη φύση τρέφονται με κυτταρίνη και προϊόντα της, συνήθως με νεκρά φυτικά υλικά κυρίως σε μορφή ξύλου, πεσμένα φύλλα στο έδαφος, ζωική κόπρο και θεωρούνται οι καλύτεροι αποδομητές οργανικών υπολειμμάτων.

Προκαλούν σοβαρές ζημιές σε κατασκευές από ξύλο (κατοικίες, σκάφη) ή με προϊόντα ξύλου όπως χαρτί (βιβλία, χαρτόνι, ταπετσαρίες), καθώς και σε καλλιέργειες και δένδρα.

Ζουν σε αποικίες οι οποίες απαρτίζονται από εκατοντάδες έως εκατομμύρια άτομα και αποτελούν το άριστο παράδειγμα αποκεντρωμένης αυτό-οργανωμένης κοινωνίας. Μαζί με τις μέλισσες, τις σφήκες και τα μυρμήγκια, θεωρούνται ως τα μόνα πραγματικά κοινωνικά (eusocial) έντομα.

Μέσα σε μία αποικία διακρίνονται διάφορες μορφές (κάστες), του ίδιου είδους τερμίτη, με εξειδικευμένες αρμοδιότητες και προορισμό η κάθε μία.

(Όσα περιγράφονται ή απεικονίζονται στη συνέχεια, γίνονται αντιληπτά με τη βοήθεια ενός απλού μεγεθυντικού φακού χειρός)

·       βασίλισσα: ζει περισσότερα από 10 χρόνια. Δημιουργεί την αποικία με την παραγωγή χιλιάδων ωών κάθε χρόνο μέχρι να υπάρξει ικανός αριθμός ατόμων και κυρίως εργατών, για να φροντίζουν την αποικία. Έχει μεγάλο μέγεθος το οποίο οφείλεται στην δυσανάλογα μεγάλη κοιλία της κυρίως στην περίοδο της εγκυμοσύνης. Με τη βοήθεια και των δευτερευουσών βασιλισσών, η αποικία μπορεί να αναπτυχθεί σε εκατομμύρια άτομα.

   ·     βασιληάς: γονιμοποιεί τη βασίλισσα και συμβάλλει στη δημιουργία της αποικίας στον αρχικό σχηματισμό της και συνεχίζει το έργο του σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. Το μέγεθός του είναι μεγαλύτερο των επομένων.

·       πτερωτά αναπαραγωγικά: παράγουν τους απογόνους της αποικίας και σμηνουργούν ορισμένες εποχές του έτους. Λέγονται και δευτερεύοντα ήαναπληρωματικά. Το σώμα τους είναι σκουρόχρωμο και οι πτέρυγες γκρίζες.

·       εργάτες: αποτελούν την πλειονότητα των ατόμων της αποικίας. είναι υπεύθυνοι για τη φύλαξη των ωών, την κατασκευή και συντήρηση των στοών, την αναζήτηση τροφής, τη θρέψη και την περιποίηση των υπολοίπων μελών της αποικίας. Το σώμα τους είναι υπόλευκο και μαλακό ενώ είναι συνήθως τυφλοί.

·      οπλίτες: είναι υπεύθυνοι για την άμυνα της αποικίας. Το σώμα τους είναι υπόλευκο, μαλακό, αλλά έχουν κεφαλή πεπλατυσμένη και σκληρή με δύο μεγάλες γνάθους τις οποίες χρησιμοποιεί ως όπλο κατά των εισβολέων της αποικίας.

*Ανάλογα με της ανάγκες που ανακύπτουν στην αποικία, οι τερμίτες έχουν την ικανότητα να αλλάζουν από τη μία μορφή κάστας σε άλλη, όταν ακόμη βρίσκονται σε ατελή στάδια.

Δύο είναι οι κυριότερες κατηγορίες τερμιτών που βρίσκονται και στον ελληνικό χώρο: οι υπόγειοι ή εδάφους και οι τερμίτες ξηρού ξύλου.

Διαφορές στη μορφολογία

Οι υπόγειοι τερμίτες  (πτερωτά αναπαραγωγικά) έχουν μέγεθος μικρότερο από αυτό των τερμιτών ξηρού ξύλου και χρώμα σώματος μαύρο. Οι πτέρυγές τους δεν έχουν τρίχες στην επιφάνεια ενώ στο πρόσθιο περιθώριό τους υπάρχουν δύο κύρια νεύρα και ελάχιστα κάθετα (διασταυρούμενα) νεύρα.

Οι τερμίτες ξηρού ξύλου (πτερωτά αναπαραγωγικά) έχουν μεγαλύτερο μέγεθος από αυτό των υπογείων και χρώμα ανοιχτό καστανό με κίτρινο επιθωράκιο. Οι πτέρυγές τους έχουν γκριζωπό χρώμα και αραιές τρίχες στην επιφάνεια ενώ στο πρόσθιο περιθώριό τους υπάρχουν τρία κύρια νεύρα και πολλά κάθετα (διασταυρούμενα) νεύρα .

Διαφορές στις συνήθειες

·        Οι υπόγειοι τερμίτες

Δημιουργούν πολυπληθείς αποικίες (μέχρι και εκατομμυρίων ατόμων). Οι φωλιές τους βρίσκονται στο χώμα. Κατασκευάζουν χωμάτινους αγωγούς  οι οποίοι τους οδηγούν από το έδαφος στις κατοικίες. Έχουν ανάγκη το νερό, το οποίο λαμβάνουν από το έδαφος, λούκια διαρροές υδραυλικών σωληνώσεων, βόθρους κ. ά. Δεν παράγουν σχηματισμένα περιττώματα.

Μερικά είδη υπόγειων τερμιτών είναι δυνατόν να καταναλώσουν περίπου 7 κιλά ξύλου την εβδομάδα.

Η διαπίστωση της προσβολής γίνεται συνήθως τυχαία, από την παρουσία χωμάτινων αγωγών ή πτερύγων γύρω από τα κτίρια ή την εμφάνιση σμηνουργίας μέσα στην κατοικία συνήθως την άνοιξη λιγότερο το φθινόπωρο και τις Αλκυονίδες ημέρες του χειμώνα.

·         Οι τερμίτες ξηρού ξύλου

Έχουν σχετικώς μικρότερες αποικίες (από εκατοντάδες μέχρι χίλια άτομα).Οι φωλιές τους βρίσκονται πάντα στο ξύλο και δεν τους είναι απαραίτητη η επαφή με το έδαφος. Δεν έχουν απαιτήσεις σε νερό, επιβιώνουν με την υγρασία του ξύλου. Δεν κατασκευάζουν χωμάτινους αγωγούς και παράγουν σχηματισμένα (μικρά σαν άμμος) εξαγωνικά περιττώματα. Η ζημιά που προκαλούν είναι πολύ μικρότερη από εκείνη που προκαλούν οι υπόγειοι.

Η διαπίστωση της προσβολής είναι δυνατόν να γίνει μετά τα 2 χρόνια, με την εμφάνιση των περιττωμάτων τους που αποβάλλονται από ρωγμές, σχισμές ή τρύπες στο ξύλο, τους τοίχους ή την οροφή.

Εφόσον διαπιστωθεί προσβολή από τερμίτες, αφού το γεγονός επιβεβαιωθεί και από ειδικόν, για την αποφυγή λάθους, τα περαιτέρω δύσκολα αναλαμβάνει επιστήμωναπεντομωτής, εξειδικευμένος στους τερμίτες.

ΤΕΡΜΙΤΕΣ  και  ΔΕΝΔΡΑ

Στα προσβεβλημένα δένδρα, για την αναγνώριση μίας τέτοιας προσβολής, εκτός από την, κατά τύχην παρουσία ( λόγω της φωτοφοβίας τους) ζωντανών ή νεκρών τερμιτών και την εποχική ανεύρεση πτερύγων των αναπαραγωγικών, πιο σίγουρη είναι η παρουσία περιττωμάτων τερμιτών «ξηρού ξύλου» οι οποίοι στην Ελλάδα αντιπροσωπεύονται, κυρίως, από το είδος Kalotermes flavicollis που ανήκει στην Οικογένεια Kalotermitidae.

Τα περιττώματά αυτά βρίσκονται σε αρκετά μεγάλες ποσότητες στις κοιλότητες ή σε σχισμές των τερμιτόπληκτων δένδρων, καθώς οι τερμίτες τα σπρώχνουν έξω από τις φωλιές και τις στοές τους  και είναι πολύ χαρακτηριστικά: Μοιάζουν με μικρούς σπόρους και το μήκος τους δεν ξεπερνά το ένα χιλιοστό. Το χρώμα τους ποικίλει από μαύρο ή καστανό μέχρις ανοιχτό κίτρινο. Έχουν σχήμα εξάπλευρο με στρογγυλεμένα άκρα, με 6 επίπεδες ή ελαφρώς κοίλες πλευρές και τις ακμές μεταξύ των 6 επιφανειών, πιο ανοιχτόχρωμες .

Το εσωτερικό των κορμών ή και κλάδων, στα προσβεβλημένα δένδρα, παρουσιάζει επίσης χαρακτηριστική εικόνα με το ξύλο να εμφανίζεται καθέτως « ξεσκισμένο ».Τυχόν κυκλικές ή ελλειψοειδείς τρύπες (οπές εξόδου προνυμφών) είναι έργο άλλων ξυλοφάγων εντόμων (σαράκια).Οι τερμίτες « ξηρού ξύλου» προσβάλλουν, συνήθως, ξύλα με χαμηλή περιεκτικότατα σε υγρασία. Για να προσεγγίσουν τις κατοικίες, δεν είναι απαραίτητο να ορύξουν στο έδαφος, αλλά «κτίζουν» στοές στην επιφάνεια του εδάφους, συνήθως όμως χρησιμοποιούν τις ρίζες των δένδρων. Έτσι, μπορoύν να αποφεύγουν χημικούς φραγμούς που τυχόν εφαρμόζονται στο έδαφος, αλλά εντοπίζονται σχετικώς ευκολότερα (direct nest treatment).

Στις προσβεβλημένες κατοικίες, με λίγη προσοχή, είναι δυνατόν να διακρίνει κανείς τα ίδια χαρακτηριστικά περιττώματα έξω από τυχαίες ρωγμές ξύλινων επιφανειών, καθώς είναι γνωστό ότι οι τερμιτικές προσβολές δεν εμφανίζουν τρύπες (οπές εξόδου ή πριονίδι). Σημειωτέον ότι οι «υπόγειοι τερμίτες» δεν παράγουν σχηματισμένα περιττώματα αλλά υδαρή  με τα οποία, μαζί με τεμαχίδια ξύλου και χώμα, κατασκευάζουν τους «χωμάτινους αγωγούς» μέσω των οποίων κυκλοφορούν, πιστοί στον κρυπτικό και εδαφόβιον τρόπο ζωής τους.

Στο πρώτο σχετικό  άρθρο αναλύεται λεπτομερώς η ανησυχητική συχνότητα του προβλήματος που δημιουργείται από τα τερμιτόπληκτα δένδρα, για την ύπαρξή τους, την ασφάλεια των διερχομένων και της περιουσίας τους, αλλά κυρίως για τις κατοικίες που γειτνιάζουν με τέτοια δένδρα (σε αυλές και δενδροστοιχίες), και προτείνεται πρωτοποριακή μέθοδος για την προστασία δένδρων και κατοικιών. Στο  ίδιο άρθρο, εφιστάται η προσοχή των κατά τόπους Τοπικών Αρχών που έχουν υπό την ευθύνη τους δενδροστοιχίες και πάρκα ή και αιωνόβια ιστορικά δένδρα, για συχνόν έλεγχο, πρόληψη και θεραπεία (αν όχι και ίαση) του επικίνδυνου αυτού φαινομένου.

Για τις προσβολές και σε είδη ευκαλύπτου, περισσότερες πληροφορίες για το πρόβλημα, με πολλές εικόνες, βρίσκονται στα τεύχη  5/2010, 8/2010 και 2/2011 του περιοδικού «Γεωργία – Κτηνοτροφία» και στο βιβλίο του γράφοντος  « Ξυλοφάγα Έντομα Κατοικιών ». Εκδόσεις Αγροτύπος.