ΟΛΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΜΑΤΑ

Προστασία της τομάτας (στον αγρό)

Η καλλιεργούμενη τομάτα (Lycopersicum esculentum) είναι μία εδώδιμη καλλιέργεια  η οποία πρόσφατα υιοθετήθηκε. Το κέντρο καταγωγής της είναι η ορεινή περιοχή των Άνδεων (Περού, Εκουαδόρ και Χιλή). Η καλλιέργεια της τομάτας ξεκίνησε στο Μεξικό και το όνομα τομάτα προήλθε από μία ινδιάνικη γλώσσα επίσης στο Μεξικό. Από το Μεξικό εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο. Περίπου 450 χρόνια μετά, έγινε η εισαγωγή της στην Ευρώπη, αλλά για μεγάλο χρονικό διάστημα υπήρχε η αντίληψη ότι ήταν δηλητηριώδης και ότι δεν τρώγονταν.

            Το γένος  Lycopersicum είναι ένα σχετικά μικρό γένος της οικογένειας Solanaceae. Η καλλιεργούμενη τομάτα αναφέρεται συνήθως ως  Lycopersicum esculentum, αλλά επίσης χρησιμοποιούνται και τα εναλλακτικά ονόματα Solanum lycopersicon και Lycopersicum lycopersicum. Οι καρποί από διάφορα συγγενή είδη του γένους Lycopersicum (L. pimpinellifolium, hirsutum, chilense, lycopersicoidew,peruvianum, pennellii etc.) δεν τρώγονται αλλά αυτά τα είδη αποτελούν δεξαμενή γονιδίων για βελτίωση (ειδικά για  αντίσταση σε εχθρούς και ασθένειες) των καλλιεργούμενων ποικιλιών.

Ανάπτυξη
 Η ανάπτυξη των φυτών τομάτας μπορεί να είναι είτε καθορισμένη είτε μη καθορισμένη. Ο  πρωτογενής βλαστός από ένα νεαρό φυτό τομάτας παράγει 5 με 10 φύλλα και έπειτα παράγει μία δέσμη λουλουδιών (ανθέων). Κάθε δέσμη λουλουδιών αναφέρεται ως 'χέρι'. Στις μη καθορισμένης ανάπτυξης ποικιλίες, ο βλαστός συνεχίζει να αυξάνεται ανοδικά και οι δέσμες λουλουδιών εμφανίζονται πλευρικά του κυρίως βλαστού ή του κυρίως στελέχους. Στα θερμοκήπια, τα κύρια στελέχη αφήνονται ορισμένες φορές να αναπτύσσονται ακαθόριστα και μπορεί να φτάσουν τα 3 έως 6 μέτρα σε μήκος. Σε αυτό το σύστημα, οι βλαστικοί πλευρικοί βλαστοί ή παραβλάσταρα (μασχαλαρια) που σχηματίζονται στις μασχάλες των φύλλων απομακρύνονται. Αν και τα φυτά  μη καθορισμένης ανάπτυξης φαίνεται να έχουν ένα κύριο στέλεχος, αυτό δεν συμβαίνει πάντα. Η ανάπτυξη του πρωτογενή βλαστού τελειώνει με τον σχηματισμό του πρώτου λουλουδιού. Η ανοδική ανάπτυξη συνεχίζεται επειδή η έναρξη του τελευταίου φύλλου πριν την δέσμη λουλουδιών (το οποίο στην πραγματικότητα αυξάνει για να καταλάβει μια θέση πάνω από τη δέσμη) παράγει ένα πλευρικό βλαστό. Αυτός ο πλευρικός βλαστός παράγει τρία ακόμη φύλλα πριν να καταλήξει σε μία δέσμη λουλουδιών. Η διαδικασία της έναρξης νέας ανάπτυξης από το τελευταίο φύλλο ενός πλευρικού βλαστού ξεκινάει πριν τον ακαθόριστο σχηματισμό της δέσμης λουλουδιών, δίνοντας την εμφάνιση ενός κεντρικού βλαστού με μία δέσμη λουλουδιών ανάμεσα σε κάθε τρία φύλλα. Στις καθορισμένης ανάπτυξης ποικιλίες, η διαδικασία διαφέρει στο ότι ο πλευρικός βλαστός πάνω από την πρώτη δέσμη λουλουδιών παράγει 0 έως 2 φύλλα και μία δέσμη λουλουδιών αλλά όχι περαιτέρω βλαστούς. Έτσι σταματά η ανοδική αύξηση του φυτού , κάνοντας το κεντρικό στέλεχος πολύ κοντότερο. Αρκετοί πλευρικοί βλαστοί ξεκινούν από τον κεντρικό, δίνοντας στο φυτό θαμνώδη εμφάνιση, αλλά τελικά ο καθένας καταλήγει σε μία δέσμη λουλουδιών. Η ταυτόχρονη ανάπτυξη πολλών δεσμών λουλουδιών προάγει την πρωιμότητα και την ταυτόχρονη ωρίμανση των καρπών σε σύγκριση με τις μη καθορισμένης ανάπτυξης ποικιλίες.  Οι βλαστοί από τα ημικαθορισμένης ανάπτυξης φυτά  παράγουν διάφορες δέσμες λουλουδιών πλευρικά του κυρίως στελέχους, όπως και τα μη καθορισμένης ανάπτυξης, αλλά τελικά ο βλαστός καταλήγει σε μία δέσμη λουλουδιών όπως στα καθορισμένης ανάπτυξης φυτά. Οι περισσότερες βιομηχανικές και επιτραπέζιες τομάτες είναι καθορισμένης ανάπτυξης, επειδή το μικρό ύψος του φυτού κάνει ευκολότερο το δέσιμο με πασσάλους και η ταυτόχρονη ωρίμανση μειώνει την περίοδο συγκομιδής και έτσι γενικά μειώνεται το κόστος σε εργατικά. Τα μη καθορισμένης ανάπτυξης φυτά χρησιμοποιούνται σε καλλιέργεια στο θερμοκήπιο και στο σπίτι εξαιτίας της μεγαλύτερης και λιγότερο ταυτόχρονης  περιόδου συγκομιδής. 

Άνθη και καρποί

Ένα φυτό μπορεί να φέρει αρκετές ταξιανθίες (6-8 σε συνθήκες αγρού) οι οποίες αποτελούνται συνήθως από 4-10 άνθη. Τα άνθη της τομάτας είναι σχετικά μικρά και αποτελούνται από πεντάλοβη στεφάνη και κάλυκα. Ο κώνος του στήμονα εμφανίζει μία σύμφυση πέντε ανθήρων γύρω από την ωοθήκη, τον στύλο και το στίγμα. Η γύρη ελευθερώνεται στο εσωτερικό του ανθήρα, και έτσι εξασφαλίζει υψηλό επίπεδο αυτογονιμοποίησης. Για επιτυχή γονιμοποίηση είναι απαραίτητη κάποια κίνηση του φυτού. Αυτό μπορεί να γίνει είτε με ρεύματα αέρα ή με τα έντομα. Αν η θερμοκρασία κατά τη διάρκεια της άνθησης είναι ή πολύ χαμηλή ή πολύ υψηλή, η γύρη δεν μπορεί να βλαστήσει και τα άνθη δεν γονιμοποιούνται με αποτέλεσμα είτε την πτώση των ανθέων ή το σχηματισμό σχεδόν άσπερμων διογκωμένων καρπών. Τέτοιες θερμοκρασίες μπορεί επίσης να προκαλέσουν παραμορφώσεις καρπών, τις λεγόμενες catfaces, οι οποίες είναι αποτέλεσμα του ημιτελούς διαχωρισμού των κυττάρων κατά την διάρκεια των αρχικών σταδίων της ανάπτυξης των λουλουδιών και των καρπών. Από βοτανική άποψη, ο καρπός είναι ρώγα. Εσωτερικά μπορεί να έχει δύο έως αρκετές κοιλότητες (χωρίσματα της ωοθήκης). Οι αγρίου τύπου (cherry tomatoes) τομάτες έχουν δύο κοιλότητες, οι περισσότερες εμπορικές ποικιλίες έχουν 4-6 κοιλότητες και οι βιομηχανικές τομάτες έχουν περισσότερες  κοιλότητες. Το χρώμα του καρπού στην πλήρη ωριμότητα είναι συνήθως έντονο κόκκινο, αλλά μπορεί επίσης να είναι δίχρωμος (κόκκινος και  κίτρινες γραμμές), κίτρινος, πορτοκαλί, σχεδόν μαύρος, πράσινος ή ακόμη και άσπρος. Το κόκκινο χρώμα προέρχεται από δύο καροτενοειδείς χρωστικές, το λυκοπένιο και το β-καροτένιο. Όσο πιο μεγάλη είναι η περιεκτικότητα σε λυκοπένιο, τόσο πιο βαθύ κόκκινο είναι το χρώμα του καρπού. Αντιθέτως αν η θερμοκρασία είναι πολύ υψηλή η σύνθεση του λυκοπενίου μειώνεται και το χρώμα του καρπού είναι πορτοκαλί. Το τελικό χρώμα του καρπού δίνεται από την αναλογία μεταξύ του χρώματος της επιδερμίδας και του χρώματος της σάρκας. Υπάρχουν τουλάχιστο έξι διαφορετικοί τύποι καρπών: οι πιο συνηθισμένες κλασσικές στρόγγυλες τομάτες, οι μικρότερες κοκτέιλ (cherry tomatoes), οι χαρακτηριστικές οβάλ τομάτες σαν δαμάσκηνα (plum tomatoes), οι μεγαλύτερου μεγέθους (beef tomatoes) τομάτες και οι τομάτες με το σχήμα τσαμπιού σταφυλιού (vine ή truss tomatoes), οι οποίες μπορεί να έχουν οποιοδήποτε από τα προαναφερόμενα σχήματα και οι οποίες πωλούνται μαζί με το στέλεχος του καρπού. Η ανάπτυξη του καρπού έως την πλήρη ωρίμανση μπορεί να διαρκέσει διάστημα μεταξύ 6-10 εβδομάδων. Σύμφωνα με τον χρόνο ανάμεσα στη μεταφύτευση και στη συγκομιδή, οι ποικιλίες χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: πρώιμες οι οποίες χρειάζονται 50-65 ημέρες, μέσης περιόδου (70-80 ημερών), και όψιμες ποικιλίες (85-95 ημερών). Τα στάδια ωρίμανσης των καρπών τομάτας είναι: στάδιο ανωριμότητας, πράσινης ωρίμανσης, κύμα ωρίμανσης, ροζ και κόκκινης ωρίμανσης. Οι επιτραπέζιες τομάτες συχνά συγκομίζονται όταν είναι πράσινες (στάδιο πράσινης ωρίμανσης) επειδή έτσι αντέχουν καλύτερα τους σκληρούς χειρισμούς  από ότι στα πιο ώριμα στάδια. Μόνο οι τομάτες με το σχήμα τσαμπιού σταφυλιού συγκομίζονται αργότερα και ίσως προτιμώνται από κάποιους καταναλωτές εξαιτίας του καλύτερης γεύσης τους. Οι καρποί της τομάτας περιέχουν περίπου 95% νερό και κατά το υπόλοιπο μέρος συνίστανται από σάκχαρα, οργανικά οξέα και άλλα συστατικά τα οποία δίνουν στον καρπό χαρακτηριστική γεύση και υφή. Οι βιομηχανικές ποικιλίες έχουν πιο παχιά κυτταρικά τοιχώματα και υψηλότερη περιεκτικότητα σε διαλυτά στερεά. Οι καρποί είναι σημαντική πηγή αντιοξειδωτικών. Ένα από τα πιο σημαντικά από αυτά, το καροτενοειδές  λυκοπένιο, μειώνει για παράδειγμα τον κίνδυνο για καρκίνο του προστάτη. Εκτιμάται επίσης υψηλή περιεκτικότητα σε βιταμίνη C. Οι καρποί καταναλώνονται ως λαχανικά. Τρώγονται είτε φρέσκοι σαν κολατσιό ή ως σαλάτα ή βρασμένοι σε σάλτσες, σούπες ή σε μερικά παραδοσιακά φαγητά όπως η πίτσα κλπ. Μερικές ποικιλίες βελτιώνονται ειδικά για υπέρ υψηλή περιεκτικότητα σε καροτενοειδή και χρησιμοποιούνται στη βιομηχανία.

Εγκατάσταση καλλιέργειας

     Η τομάτα συνήθως καλλιεργείται ως ετήσια καλλιέργεια. Οι σπόροι συνήθως σπέρνονται κατά τη διάρκεια του δεύτερου δεκαπενθήμερου του Φεβρουαρίου έως 2^ο Μαρτίου σε κιβώτια με καλό υπόστρωμα τύρφης, τα οποία κρατούνται στα θερμοκήπια. Τα φυτά με πλήρη ανεπτυγμένες κοτυληδόνες και εμφάνιση του πρώτου πραγματικού φύλλου μεταφυτεύονται είτε σε άλλο κιβώτιο ή μεμονωμένα σε ξεχωριστά κιβώτια.  Τα φυτά πρέπει να έχουν αρκετό χώρο το ένα από το άλλο ώστε να εξασφαλίζεται αρκετό φως για την ανάπτυξή τους. Κατά τη διάρκεια σκιερών ημερών η θερμοκρασία πρέπει να είναι χαμηλή για να εμποδιστεί η υπερβολική επιμήκυνση των φυτών. Η καλλιέργεια στα θερμοκήπια διαρκεί περίπου 6-7 εβδομάδες. Η σκληραγώγηση των μεταφυτευμένων φυτών πριν την φύτευσή τους στο χωράφι είναι απαραίτητη για την αποφυγή μηχανικής ζημιάς κατά την διάρκεια της μεταφύτευσης και την αποφυγή καταστροφής από την ηλιακή ακτινοβολία και τον αέρα μετά την μεταφύτευση. Η θερμοκρασία πρέπει να κατέβει και το πότισμα να μειωθεί. Στα θερμοκήπια τα τζάμια πρέπει να μετακινούνται κατά την διάρκεια της ημέρας. Ένα καλό μεταφυτευμένο φυτό πρέπει να είναι συνεκτικό, με σκληρό χοντρό στέλεχος και σκούρα πράσινα φύλλα. Αυτά τα μεταφυτευμένα φυτά φυτεύονται στον αγρό (χωράφι) στα μέσα Μαΐου συνήθως με την εμφάνιση της πρώτης ταξιανθίας. Τα μεταφυτευμένα φυτά αναπτύσσονται πιο γρήγορα μετά την μεταφύτευση αλλά είναι πιο ακριβά. Μία άλλη δυνατότητα είναι η άμεση σπορά στον αγρό. Αυτό κυρίως γίνεται για τις βιομηχανικές τομάτες. Σ’ αυτή την περίπτωση οι σπόροι σπέρνονται κατά τη διάρκεια του τελευταίου δεκαήμερου του Απριλίου. Οι ηλιόλουστες τοποθεσίες προτιμώνται. Βαθιές κοιλάδες και υδάτινες κλειστές τοποθεσίες με υψηλή υγρασία αέρα πρέπει να αποφεύγονται. Οι τομάτες καλλιεργούνται επιτυχώς σε πολλούς τύπους εδαφών αλλά τα εδάφη με ιλύ ή άργιλο και υψηλή περιεκτικότητα σε οργανική ουσία θεωρούνται τα πιο παραγωγικά. Φρέσκια κοπριά δεν πρέπει να εφαρμόζεται πριν την καλλιέργεια της τομάτας. Απαραίτητη είναι η καλή αποστράγγιση του εδάφους. Το άριστο pH είναι από 6 έως 6.5. Οι διαδικασίες προετοιμασίας του χωραφιού εξαρτώνται από την τοποθεσία και είναι μηχανοποιημένες και πρέπει να λαμβάνονται επίσης υπ΄ όψη όλες οι απαιτήσεις των φυτών καθώς και η τεχνολογία της καλλιέργειας.

Διατήρηση

                Η άρδευσή και η λίπανση είναι επίσης απαραίτητες για καλή απόδοση και ποιότητα επειδή τα φυτά μεγαλώνουν πολύ γρήγορα αλλά η υπερβολική άρδευση και οι υψηλές δόσεις αζώτου κάνουν τα φυτά ευπαθή σε ασθένειες των φύλλων. Περίσσεια αζώτου ή άλλων στοιχείων μπορεί επίσης να επιφέρει ανεπάρκεια ασβεστίου στους καρπούς, την λεγόμενη ξερή ή μαύρη κορυφή των καρπών (blossom end rot). Ακανόνιστη άρδευση μπορεί να προκαλέσει σχίσιμο των καρπών. Το σκέπασμα με άχυρα ή πλαστική μεμβράνη θα ήταν ευεργετικό αλλά είναι συνήθως πολύ ακριβό. Αν η συγκομιδή δεν γίνει μηχανικά  το δέσιμο με πασσάλους μπορεί να εφαρμοστεί για να κρατηθεί η φυτεία όρθια ώστε να επιτρέπει την κίνηση του αέρα διαμέσου αυτής γεγονός το οποίο ελαχιστοποιεί τις υγρές περιόδους μετά από βροχόπτωση ή δροσιά και μειώνει την πιθανότητα ανάπτυξης ασθενειών που απαιτούν υψηλή υγρασία.Οι καρποί των πολύ πρωίμων ποικιλιών (όταν μεταφυτεύονται) μπορεί να συγκομιστούν αρχές Ιουνίου στον αγρό. Οι τελευταίοι καρποί πρέπει να συγκομίζονται πριν τις πρώτες παγωνιές κατά την διάρκεια του τρίτου δεκαήμερου του  Οκτωβρίου.

 ΣΥΝΗΘΕΙΣ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ

ΤΡΟΦΟΠΕΝΙΕΣ

Ασβεστίου

Αίτιο: Έλλειψη ασβεστίου.

Εμφάνιση και σημασία:
Αυτή η πάθηση είναι πολύ συχνή, ειδικά στα ελαφριά εδάφη. Οι προσβεβλημένοι καρποί δεν είναι πλέον εμπορεύσιμοι. Αυτή η πάθηση μπορεί να συμβεί ακόμα και σε εδάφη με πολύ υψηλά επίπεδα ασβεστίου αν οι συνθήκες για την πρόσληψή του δεν είναι ευνοϊκές.

Συμπτώματα και παθήσεις που συγχέονται:

Μικρή έλλειψη ασβεστίου προκαλεί ελαφριά συμπτώματα. Σ’ αυτή την περίπτωση το κορυφαίο τμήμα του καρπού μοιάζει σαν να βουρτσίστηκε. Μεγάλη έλλειψη ασβεστίου προκαλεί κατάρρευση κυττάρων στην κορυφή του καρπού  η οποία οδηγεί σε νεκρώσεις. Μερικές φορές αυτές οι νεκρώσεις είναι ορατές μόνο στο εσωτερικό του καρπού. Οι νεκρώσεις μπορεί να καλύπτονται από μαύρη εξάνθηση μύκητα αν ο καιρός είναι υγρός. Οι καρποί που μοιάζουν με δαμάσκηνο είναι πιο ευαίσθητοι. Εξαιτίας του ανταγωνισμού για ασβέστιο μεταξύ των φύλλων και των καρπών, οι καρποί από τα πιο εύρωστα φυτά παθαίνουν μεγαλύτερη ζημιά.

Μην θεωρείτε ότι η μαύρη εξάνθηση μύκητα είναι η αιτία για τις νεκρώσεις.

Καρούλιασμα (συστροφή)   φύλλων

Αίτια: αντίδραση στην αφαίρεση πλάγιων βλαστών.

Εμφάνιση και σημασία:
Αυτή η πάθηση είναι αρκετά συχνή στις μη καθορισμένης ανάπτυξης ποικιλίες στις οποίες αφαιρούνται οι πλευρικοί βλαστοί αλλά έχει ελάχιστη σημασία για την απόδοση.

Συμπτώματα και παθήσεις που συγχέονται:

Τα φύλλα, ιδιαίτερα στη βάση του φυτού, συστρέφονται προς τα πάνω γύρω από το κεντρικό νεύρο. Όσο πιο μεγάλη είναι η ανάπτυξη των φυτών τόσο πιο έντονο μπορεί να είναι το καρούλιασμα. Τα πιο έντονα συμπτώματα συμβαίνουν όταν η κορυφή του φυτού αφαιρεθεί. Η έντονη ηλιακή ακτινοβολία μπορεί να κάψει την κάτω πλευρά των φύλλων.

Μην μπερδεύετε αυτά τα συμπτώματα με συμπτώματα που προκαλούν οι ασθένειες από ιούς. Σ’ αυτή την περίπτωση συστρέφονται κυρίως τα πάνω φύλλα.

Παραμόρφωση καρπών

Αίτια:Χαμηλές ή πολύ υψηλές θερμοκρασίες κατά τη διάρκεια της άνθισης και της ανάπτυξης των νεαρών καρπών.

Εμφάνιση και σημασία:Αυτή η πάθηση είναι αρκετά συχνή ιδιαίτερα στην αρχή της περιόδου. Οι καρποί με περισσότερες κοιλότητες είναι πιο ευπαθείς. Οι προσβεβλημένοι καρποί δεν είναι εμπορεύσιμοι.

Συμπτώματα και παθήσεις που συγχέονται:Ακανόνιστες νεκρώσεις συμβαίνουν κυρίως στο κορυφαίο τμήμα του καρπού με μερικές επεκτάσεις στο κύριο μέρος. Οι νεκρώσεις μπορεί να καλύπτονται από μαύρη εξάνθηση μυκήτων  αν ο καιρός είναι υγρός.

Μην θεωρείτε ότι η μαύρη εξάνθηση μυκήτων  είναι η αιτία για τις νεκρώσεις.

Μην μπερδεύετε αυτά τα συμπτώματα με εκείνα που προκαλεί η έλλειψη ασβεστίου-βλέπε παρακάτω.

Τοξικότητα

Αίτια:χαμηλές θερμοκρασίες κατά την διάρκεια ανάπτυξης των καρπών, φυτοτοξικότητα από ορισμένα φυτοφάρμακα.

Εμφάνιση και σημασία:Η τοξικότητα συμβαίνει συχνά στην αρχή ή στο τέλος της εποχής καλλιέργειας όταν οι θερμοκρασίες είναι χαμηλές.

Συμπτώματα:Η επιδερμίδα του καρπού είναι σκληρή και φελλώδης, με μικρές ρωγμές.
Μην συγχέετε τα παραπάνω συμπτώματα με το σχίσιμο των καρπών που προκαλείται από ασταθείς συνθήκες υγρασίας, όπου το σχίσιμο είναι πολύ βαθύ και όχι μόνο στην επιδερμίδα. 

Ανομοιόμορφη ωρίμανση   καρπών

Αίτια:Εξαιρετικά χαμηλές ή υψηλές θερμοκρασίες ή μεγάλες διαφορές θερμοκρασίας μεταξύ ημέρας και νύχτας κατά τη διάρκεια ανάπτυξης των καρπών, ειδικά όταν πλησιάζει η ωρίμανση των καρπών, φτωχή θρέψη με κάλιο.

Εμφάνιση και σημασία:
Η ανομοιόμορφη ωρίμανση καρπών είναι πολύ συχνή δυσλειτουργία αλλά τέτοιοι καρποί είναι συχνά εμπορεύσιμοι επειδή οι καταναλωτές συνήθως δεν αντιλαμβάνονται ότι οι καρποί έχουν πάθει ζημιά.

Συμπτώματα και παθήσεις που συγχέονται:

Το πάνω μέρος (γύρω από τον κάλυκα) καθυστερεί στην ωρίμανση και μένει πράσινο έως κίτρινο ακόμη και όταν το ακραίο μέρος είναι αρκετά ώριμο. Μερικές φορές αυτό το σύμπτωμα είναι ορατό μόνο στο διαγώνιο τμήμα του καρπού. Η γεύση του κατεστραμμένου μέρους ποτέ δεν είναι καλή

Σχίσιμο καρπών

Αίτια: Ασταθείς συνθήκες υγρασίας (ξηρή περίοδος που ακολουθείται από περιστασιακή βροχόπτωση ή άρδευση ).

Εμφάνιση και σημασία:Το σχίσιμο των καρπών είναι πολύ συχνή ζημιά στις καλλιέργειες στον αγρό. Οι σχισμένοι καρποί προσβάλλονται επιπλέον από μικροοργανισμούς που προκαλούν σήψεις και δεν είναι πλέον εμπορεύσιμοι.  

Συμπτώματα και παθήσεις που συγχέονται:Το σύμπτωμα είναι το βαθύ σχίσιμο των καρπών, είτε ακτινωτά ή ομόκεντρα. Οι σχισμένοι καρποί σαπίζουν.

Μην συγχέετε αυτά τα συμπτώματα με την τοξικότητα όπου το σχίσιμο είναι πολύ ρηχό, μόνο στην επιδερμίδα.

 Έλεγχος: - κανονικότητα  άρδευσης

 - ανθεκτικές ποικιλίες υπάρχουν, αλλά οι καρποί τους μπορεί επίσης να  πάθουν ζημιά αν συμβούν μεγάλες αλλαγές στην υγρασία.

Ηλιακό έγκαυμα

Αίτια:ξαφνική έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία.

Εμφάνιση και σημασία:Τα εγκαύματα από τον ήλιο στα φύλλα είναι αρκετά συχνά μετά από την μεταφύτευση των φυτών στον αγρό, οι καρποί παθαίνουν λιγότερη ζημιά, συνήθως όταν τα φύλλα που τους καλύπτουν αφαιρούνται είτε από τους καλλιεργητές ή καταστρέφονται από κάποια ασθένεια και ακολουθεί ηλιόλουστος καιρός. Οι κατεστραμμένοι καρποί  δεν είναι εμπορεύσιμοι, τα κατεστραμμένα φύλλα σύντομα αντικαθίστανται από νέα.

Συμπτώματα και παθήσεις που συγχέονται:Συνήθως στο πάνω μέρος των καρπών εμφανίζονται σχεδόν άσπρες και σχετικά μεγάλες κηλίδες. Η επιφάνειά τους είναι σκληρή σαν δέρμα. Στα φύλλα εμφανίζονται άσπρες κηλίδες λεπτές σαν χαρτί. Και στις δύο περιπτώσεις οι άκρες των κηλίδων είναι σχετικά πολύ απότομες. Κάτω από υψηλή υγρασία μπορεί να εμφανιστούν μαύρες εξανθήσεις μυκήτων οι οποίες δεν πρέπει να θεωρηθούν ότι είναι η αιτία των ζημιών.

Έλεγχος:-         κατάλληλη σκλήρυνση των φυτών πριν την μεταφύτευση,

-         έλεγχος των ασθενειών των φύλλων

-         μην αφαιρείτε τα φύλλα όταν αναμένεται ηλιόλουστος καιρός.

Περονόσπορος

Συνήθης οργανισμός: Phytophthora infestans

Εύρος ξενιστών:
Η τομάτα και η πατάτα μπορεί να προσβληθούν σοβαρά.

Συμπτώματα και ασθένειες που συγχέονται:

Τα τυπικά συμπτώματα του περονόσπορου είναι καφέτιασμα και νέκρωση των φύλλων και καφέ ξηρή σήψη στους καρπούς.

Τα πρώτα συμπτώματα συνήθως εμφανίζονται στις άκρες των φύλλων, όπου οι σταγόνες του νερού παραμένουν περισσότερο, ως ακανόνιστες διαποτισμένες με νερό κηλίδες. Η νέκρωση των φύλλων προχωρά πολύ γρήγορα συνήθως χωρίς να κιτρινίζουν και τα φυτά μπορεί να καταστραφούν εντελώς μέσα σε μερικές ημέρες. Το πρωί ή μετά από μακρά υγρή περίοδο στην κάτω πλευρά των φύλλων μεταξύ του υγιούς και του νεκρωμένου ιστού φαίνεται το άσπρο χνούδι των σποριαγγειοφόρων.

 Οι βλαστοί και οι μίσχοι μπορεί επίσης να προσβληθούν με αποτέλεσμα να εμφανίζουν σκούρες καφέ κηλίδες.

Οι προσβεβλημένοι καρποί φέρουν σκούρες ελαιώδεις κηλίδες οι οποίες μπορεί να μεγεθυνθούν έως ότου να προσβληθεί ολόκληρος ο καρπός. Αρχικά η σήψη είναι αρκετά ξηρή αλλά μετά από δευτερογενή προσβολή από άλλους μικροοργανισμούς μπορεί να εξελιχθεί σε υγρή σήψη. Το άσπρο χνούδι των σποριαγγειοφόρων μπορεί επίσης  να εμφανιστεί και στους καρπούς αν ο καιρός είναι κρύος και υγρός, συνήθως στο τέλος του καλοκαιριού.

Τα συμπτώματα του περονόσπορου μπορεί να μπερδευτούν με εκείνα της Altrernaria (αλτερναρίωσης). Οι κύριες διαφορές των κηλίδων της Altrernariaείναι οι εξής: οι κηλίδες είναι πιο σκούρες, συνήθως μικρότερες και κυρίως με εσωτερικούς ομόκεντρους δακτύλιους. Η Altrernaria συνήθως εμφανίζεται κατά την διάρκεια θερμότερων και ξηρότερων περιόδων από ότι ο περονόσπορος.   

Ο κύκλος της ασθένειας:
Ο μύκητας διαχειμάζει στους κονδύλους της πατάτας και τα φυτά πατάτας είναι πιθανόν η μόνη πηγή μόλυνσης. Η διαχείμαση των ωοσπορίων του μύκητα στα υπολείμματα των φυτών τομάτας δεν έχει αποδειχθεί ακόμη σε μερικές ευρωπαϊκές χώρες. Από τις πατάτες και τα φυτά εθελοντές τα σποριάγγεια του μύκητα διασπείρονται στην τομάτα με τον άνεμο. Τα σποριάγγεια δημιουργούνται σε υψηλή υγρασία (90-100%) και θερμοκρασίες ανάμεσα στους 3-26 °C. Για προσβολή του ιστού η ύπαρξη νερού είναι απαραίτητη. Και η πάνω και η κάτω επιφάνεια του φύλλου μπορεί να μπορεί να προσβληθούν. Τα ζωοσπόρια του μύκητα τα οποία ελευθερώνονται από τα σποριάγγεια βλαστάνουν πιο γρήγορα στους 12-15 °C αλλά για περαιτέρω ανάπτυξη οι άριστες θερμοκρασίες είναι πάνω από 20 °C. Γι’ αυτό το λόγο οι κρύες νύχτες και οι θερμότερες ημέρες είναι ιδανικές για την ανάπτυξη του περονόσπορου. Αν η υγρασία δεν είναι τόσο υψηλή, το σποριάγγειο συμπεριφέρονται  σαν κονίδιο, και αυτό σημαίνει ότι βλαστάνει από μία μόνο υφή. Θερμοκρασίες άνω των 30 °C δεν είναι ευνοϊκές για τον μύκητα.

Έλεγχος:

Η κύρια μέθοδος προστασίας είναι η χρήση αποτελεσματικών μυκητοκτόνων αλλά και μερικές άλλες μέθοδοι μπορεί επίσης να είναι χρήσιμες.

Καλλιεργητικές πρακτικές:

-         αποφυγή της καλλιέργειας σε υγρές περιοχές (κλειστές κοιλάδες, περιοχές δασών και  υδάτινων επιφανειών), προτιμώνται οι ηλιόλουστες περιοχές, η ηλιακή ακτινοβολία χρειάζεται ειδικά το πρωί για να στεγνώνει τη δροσιά από τα φυτά,

-         η φυτεία να διατηρείται όρθια και να υπάρχει ο ανάλογος χώρος μεταξύ των φυτών ώστε να επιτρέπεται η έλευση του αέρα,

-         να αποφεύγεται η υπερβολική άρδευση,

-         να αποφεύγεται η καλλιέργεια πατάτας στις περιοχές όπου καλλιεργείται τομάτα,

-         να απομακρύνονται τα προσβεβλημένα φυτά,

-         ποικιλίες: μερικές ποικιλίες είναι μερικώς ανθεκτικές στα φύλλα αλλά οι καρποί τους μπορεί να μολυνθούν. Συμβουλευτείτε τους προμηθευτές σπόρων.

-         Χημικός έλεγχος: υπάρχουν ορισμένα συστηματικά μυκητοκτόνα τα οποία χρησιμοποιούνται εναντίον του περονόσπορου της τομάτας και είναι απαραίτητος ο σωστός χρόνος χρήσης τους ώστε να έχουμε θεραπεία. Μόλις ο μύκητας εισέλθει στην καλλιέργεια διασπείρεται συνεχώς αν υπάρχουν ευνοϊκές συνθήκες. Αυτό σημαίνει ότι η θεραπεία πρέπει να εφαρμοστεί πριν την πρώτη μόλυνση. Παρακολουθήστε την πρόγνωση του καιρού από το δεύτερο δεκαήμερο του Ιουνίου και εφαρμόστε το μυκητοκτόνο αν αναμένεται να έρθει υγρή περίοδος. Σε μερικές περιοχές υπάρχει σύστημα πρόβλεψης της εμφάνισης περονόσπορου. Αν χρησιμοποιούνται μυκητοκτόνα επαφής όλες οι επιφάνειες των φυτών ακόμη και το κάτω μέρος των φύλλων πρέπει να καλύπτονται με αυτά. Περίπου  800 λίτρα / εκτάριο  (δηλαδή 80 λίτρα / στρέμμα) πρέπει να χρησιμοποιούνται ανάλογα με το ύψος και την ανάπτυξη των φυτών.

Αλτερναρίωση

Συνήθης οργανισμός: Alternaria solani

Εύρος ξενιστών: Πατάτα και τομάτα

Εμφάνιση και σημασία:
Η αλτερναρίωση συμβαίνει οπουδήποτε και να καλλιεργούνται οι τομάτες αλλά μόνο σε μερικές περιοχές μπορεί να προκαλέσει σοβαρές ζημιές στα φυτά.

Συμπτώματα και ασθένειες που συγχέονται:

Τα τυπικά συμπτώματα σχηματίζονται στα φύλλα με τη μορφή μεγάλων (έως και 1 εκατοστό ή και ακόμη περισσότερο) σκούρων καφέ κηλίδων με ομόκεντρους δακτυλίους, οι οποίες μπορεί να ενωθούν για να σχηματίσουν μεγάλες νεκρωτικές ζώνες.

 Οι κηλίδες μπορεί να καλύπτοντα από σκούρες κονιδιοφόρους με κονίδια. Οι κηλίδες μπορεί να περιβάλλονται από κίτρινο περίγυρο (κιτρίνισμα ιστού). Τελικά το μολυσμένο φύλλο μπορεί να πεθάνει. Τα παλιότερα φύλλα μολύνονται πρώτα. Στα στελέχη οι αλλοιώσεις είναι στην αρχή μικρές, σκοτεινές και ελαφρά βυθισμένες, αργότερα μεγαλώνουν και διαμορφώνονται ομόκεντροι δακτύλιοι. Σε μερικές περιπτώσεις όπου μολύνεται όλο το στέλεχος το φυτό πεθαίνει. Οι καρποί έχουν σκούρες καφέ έως μαύρες κηλίδες οι ποίες ξεκινούν από την πρόσφυση καρπού-κάλυκα. Στο αρχικό στάδιο προσβολής εμφανίζουν επίσης ομόκεντρους δακτυλίους και είναι αρκετά στεγνοί. Τελικά μπορεί να προσβληθούν από δευτερογενείς μικροοργανισμούς και γίνουν υγροί και να σαπίσουν. Συνήθως οι παλιότεροι καρποί προσβάλλονται στην αρχή της ωρίμανσης.

Περιστασιακά, τα συμπτώματα στα φύλλα μπορεί να μπερδευτούν με εκείνα που προκαλεί ο περονόσπορος- βλέπε παραπάνω.   

Ο κύκλος της ασθένειας:
Ο μύκητας A. solani  συνήθως επιβιώνει στα φυτικά υπολείμματα και στα ζιζάνια, αν και σε περιοχές με ήπιους χειμώνες τα φυτά εθελοντές, η πατάτα και τα σολανώδη ζιζάνια μπορεί επίσης να τους ξενιστές για την διαχείμαση του μύκητα.  Η έντονη δρόσος ή οι συχνές βροχές είναι απαραίτητες για άφθονη σποριογένεση. Θερμοκρασίες μεταξύ 25-30ºC είναι άριστες για την ανάπτυξη της ασθένειας.

Έλεγχος:

-         αποφυγή της υπερβολικής άρδευσης,

-         αμειψισπορά,

-         χρήση υγιών σπόρων,

-         κατάλληλη λίπανση,

-         εφαρμογή μυκητοκτόνων, η οποία είναι η πιο αποτελεσματική μέθοδος ελέγχου.

Έντομα

Θρίπες

Frankliniella occidentalis και άλλα είδη.

Εύρος ξενιστών: Το εύρος ξενιστών του θρίπα F. occidentalis είναι πολύ μεγάλο:πολλά είδη καλλωπιστικών, λαχανικών και ζιζανίων.

Εμφάνιση και σημασία:
Ο F. occidentalis είναι πολύ διαδεδομένος στα θερμοκήπια. Η σημασία του βρίσκεται στο γεγονός ότι φέρει τον ιό της μπρούτζινης κηλίδωσης της τομάτας (ιός TSWV). Είναι στον κατάλογο ΕΡΡΟ των εχθρών που είναι σε καραντίνα.

Συμπτώματα:
Τα συμπτώματα που προκαλούνται από τους θρίπες είναι συνήθως μετά βίας ορατά εάν ο αριθμός εντόμων είναι μικρός. Εάν ο πληθυσμός τους είναι πολυάριθμος, εμφανίζονται άσπρες (ασημένιες) κηλίδες στα φύλλα και τα λουλούδια. Τα ιδιαίτερα προσβεβλημένα μέρη των φυτών μπορεί να πεθάνουν.

Περιγραφή του εχθρού: 
Οι θρίπες είναι πολύ μικρά έντομα περίπου1X0.2 χιλ. Τα ακμαία έχουν φτερά και έχουν χρώμα κίτρινο ή ανοικτό καφέ. Οι νύμφες είναι παρόμοιες με τα ακμαία αλλά είναι άπτερες. Άνθρωποι χωρίς εμπειρία δεν είναι δυνατό να διακρίνουν τα διάφορα είδη θριπών.

Βιολογικός κύκλος: 
Τα θηλυκά γεννούν τα αυγά τους στους νεαρούς μαλακούς ιστούς των φυτών . Οι προνύμφες των δύο πρώτων εκδύσεων τρέφονται απομυζώντας τους ιστούς. Οι προνύμφες της τρίτης και τέταρτης έκδυσης δεν τρέφονται και ζουν καλυμμένες στο χώμα, τους οφθαλμούς, τα λουλούδια κ.λπ.  Μπορούν να υπάρξουν 5  –7 γενεές κατά τη διάρκεια ενός έτους.

Για να είναι σε θέση οι προνύμφες να μεταδώσουν τον ιό TSWV πρέπει να τρέφονται από τα μολυσμένα φυτά. Εάν μόνο τα ακμαία τρέφονται από αυτά τότε  δεν είναι ικανά να μεταδώσουν τον ιό. Ο τρόπος μετάδοσης είναι έμμονος, και αυτό σημαίνει ότι μόλις ο ιός εισέλθει στο σώμα του θρίπα πολλαπλασιάζεται εκεί και μπορεί να μεταδοθεί για μια πολύ μακριά χρονική περίοδο. Η μετάδοση του ιού TSWV είναι το κύριο πρόβλημα που δημιουργού οι θρίπες στις τομάτες αγρού.

Έλεγχος:
Ο έλεγχος του θρίπα είναι αρκετά προβληματικός λόγω της ανθεκτικότητάς του στα περισσότερα εντομοκτόνα. Η επισήμανση της θεραπείας και η άμεση μείωση πληθυσμών μπορούν να γίνουν με τις μπλε κολλώδεις παγίδες, οι οποίες προσελκύουν τους θρίπες

Αφίδες  Η πράσινη αφίδα της ροδακινιας (Myzus persicae) και άλλα είδη. Εύρος ξενιστών: Το εύρος ξενιστών της  Μ. persicae  είναι πολύ μεγάλο: πατάτα, ζαχαρότευτλο, πολλά καλλωπιστικά και λαχανοκομικά είδη. Εμφάνιση και σημασία: Η Μ.  persicae  είναι διαδεδομένη και στα θερμοκήπια και στον αγρό. Οι άμεσες ζημιές στα φυτά είναι συνήθως ελάχιστης σημασίας αλλά αυτό το είδος είναι φορέας σχεδόν 200 ιών των φυτών. Συμπτώματα: Τα συμπτώματα που προκαλούνται από τις αφίδες Μ. persicae  δεν είναι συνήθως ορατά στα φυτά της τομάτας. Περιγραφή του εχθρού:  Οι άπτερες αφίδες Μ. persicae  είναι περίπου 2 χιλ. μακριές, πράσινες αλλά και κίτρινες προς κόκκινες. Η φτερωτή μορφή είναι κάπως μακρύτερη (3 χιλ.) εν μέρει μαύρη και με μαύρα στίγματα στην πίσω πλευρά. Βιολογικός κύκλος: Η Μ. persicae  διαχειμάζει συνήθως ως αυγά στο χειμερινό ξενιστή (ροδακινιά) αλλά είναι επίσης δυνατό να διαχειμάζει στα θερμοκήπια ως ακμαίο. Από τα αυγά εκκολάπτεται η άπτερη μορφή. Μετά από μερικές γενιές στο χειμερινό ξενιστή γεννιέται η φτερωτή μορφή η οποία κινείται προς τους θερινούς ξενιστές (πατάτα, ζαχαρότευτλο, λαχανικά, καλλωπιστικά κ.λπ.). Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού αυτή η αφίδα αναπαράγεται παρθενογενετικά. Στο τέλος του καλοκαιριού κινείται προς τους χειμερινούς ξενιστές και μετά από το ζευγάρωμα με τα αρσενικά τα θηλυκά γεννούν τα αυγά τους επάνω στο χειμερινό ξενιστή. Έλεγχος: Πολλά εντομοκτόνα χρησιμοποιούνται ενάντια στη Μ. persicae αλλά είναι αξιοσημείωτο ότι η διάδοση ιών στην καλλιέργεια της τομάτας σχεδόν δεν επηρεάζεται λόγω του μη έμμονου τρόπου μετάδοσής τους. Δεδομένου ότι δεν υπάρχει καμία άμεση ζημιά στα φυτά της τομάτας από τις αφίδες, δεν είναι οικονομικά αποτελεσματική η εφαρμογή εντομοκτόνων. Η μόνη εξαίρεση είναι κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης των μεταφυτευμένων φυτών στα θερμοκήπια. Το θείο είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικο στην μείωση πληθυσμών

Το πράσινο σκουλήκι των   καρπών της τομάτας

στο βαμβάκι προσβάλλει τα καρύδια, στο καλαμπόκι προσβάλλει τα ωτίδια, Heliothis (Helicoverpa ) armigera

Εύρος ξενιστών:
Το εύρος ξενιστών του πράσινου σκουληκιού της ντομάτας είναι αρκετά μεγάλο και από τα καλλιεργούμενα φυτά  περιλαμβάνει το καλαμπόκι, την πατάτα, τα λαχανικά, τα όσπρια, τα καλλωπιστικά, και μερικά ζιζάνια.

Εμφάνιση και σημασία:
Tο πράσινο σκουλήκι της ντομάτας εμφανίζεται στη λεκάνη της Μεσογείου και σχετικά συχνά μεταναστεύει στις θερμότερες περιοχές της Τσεχίας ή μπορεί να παρουσιάζεται στα θερμοκήπια. Είναι ένα παράσιτο καραντίνας.

Συμπτώματα:
Οι κάμπιες τρέφονται συνήθως από τους ανώριμους καρπούς, προκαλούν βαθιές τρύπες και αποθέτουν εκεί τα περιττώματά τους. Να διατραφούν στα φύλλα έχει δευτερεύουσα σημασία μόνο.

Περιγραφή του εχθρού:
Το πράσινο σκουλήκι της τομάτας είναι ένα καφέ -κίτρινο λεπιδόπτερο με άνοιγμα φτερών μεταξύ 35–45χιλ. Τα θηλυκά μπορεί να είναι πιο σκουρόχρωμα με κοκκινωπή χροιά. Οι κάμπιες ποικίλλουν στο χρώμα αλλά αυτό είναι συνήθως ανοικτό πράσινο με πιτσιλιές χρώματος (σκούρο καφέ, καφέ, ροζ, καστανό) να διατρέχουν το σώμα τους. Το σώμα είναι τραχύ, και καλύπτεται από μικροσκοπικές βελόνες (ακίδες) και τις τρίχες. Η κάμπια περνά 6 στάδια. Το μήκος της πριν από το στάδιο της νύμφης είναι περίπου 40–45 χιλ. 

Βιολογικός κύκλος:
Το πράσινο σκουλήκι της τομάτας μεταναστεύει από τη νότια Ευρώπη. Το θηλυκό γεννά τα αυγά του κυρίως στο καλαμπόκι, αλλά και στην τομάτα: προτιμά τα ακραία φυλλάρια, που περιβάλουν τα άνθή  ή βρίσκονται κάτω από τον κάλυκα των πράσινων καρπών. Οι νέες κάμπιες μετά την εκκόλαψη αρχίζουν να διατρυπούν  βαθιά τους πράσινους καρπούς. Στους ώριμους καρπούς εισέρχονται σπάνια. Στις συνθήκες της Τσεχίας το λεπιδόπτερο έχει 1  – 2 γενεές ετησίως (1η Μαΐου – Ιούνιο, 2 Αυγούστου  – Σεπτέμβριο).

Έλεγχος:

-         καταστροφή των φυτών που αποτελούν πηγή μόλυνσης (ζιζάνια),

-         εντομοκτόνα ενάντια  στις νεαρές  κάμπιες.

Τετράνυχος

Tetranychus urticae

Εύρος ξενιστών:
Ο τετράνυχος είναι εξαιρετικά πολυφάγος εχθρός  και προσβάλει τα καλλωπιστικά, το λυκίσκο, μερικά λαχανικά κ.λπ.

Εμφάνιση και σημασία:
Ο τετράνυχος είναι πολύ σημαντικός στις τομάτες θερμοκηπίου κυρίως, στις υπαίθριες καλλιέργειες της χωρας μας όταν εμφανίζεται επιφέρει συνήθως σημαντικές απώλειες.

Συμπτώματα:
Τα πρώτα συμπτώματα αναπτύσσονται υπό μορφή μικρών (1 χιλ. ή λιγότερο) κίτρινων γωνιωδών κηλίδων στα φύλλα. Τα βαριά προσβεβλημένα φύλλα γίνονται κίτρινα, νεκρώνονται και καλύπτονται από ένα  πολύ λεπτό ιστό αράχνης που προστατεύει τα άκαρεα. Τα σοβαρά προσβεβλημένα φυτά παρουσιάζουν καθυστερημένη ανάπτυξη και τα άνθη τους στεγνώνουν.

Περιγραφή του εχθρού:

Οι τετράνυχοι είναι πολύ μικροί (0.4 – 0.6 χιλ. μήκος), κίτρινοι, πράσινοι ή κοκκινωποί, ωοειδούς σχήματος. Έχουν τρία (προνύμφες) ή τέσσερα ζευγάρια πορτοκαλί ποδιών και έξι σειρές μαστίγια στην πλάτη τους. Τα αυγά τους είναι πολύ μικρά, σφαιρικά, στο χρώμα του άχυρου και είναι γυαλιστερά. Και τα τέλεια άτομα και τα  ατελή έχουν μυζητικά στοματικά μέρη.  

 Βιολογικός κύκλος:

Το θηλυκό είναι ένα στάδιο διαχείμασης στον αγρό, στα θερμοκήπια ο τετράνυχος αναπτύσσεται συνεχώς χωρίς να διαχειμάζει. Σε όλα του τα στάδια ο τετράνυχος βλάπτει τα φύλλα απομυζώντας την κάτω πλευρά των φύλλων, στην οποία γεννά επίσης τα αυγά. Ο κύκλος ζωής είναι αρκετά περίπλοκος έχει 7 στάδια από τα οποία μόνο μερικά είναι ικανά να μετακινηθούν. Σε υψηλή θερμοκρασία (25 -30 °C) η ανάπτυξη από το αυγό στο ενήλικο διαρκεί 8 -10 ημέρες μόνο. Κατά τη διάρκεια ενός έτους, αναπτύσσονται διάφορες γενιές (7–9 στον αγρό, πάνω από 20 στα θερμοκήπια). Ο ζεστός, ξηρός καιρός βοηθάει την αύξηση των πληθυσμών.

Έλεγχος:

-         η εφαρμογή ακαρεοκτόνων στις υπαίθριες καλλιέργειες δεν χρειάζεται συνήθως. Ειδικα όταν γίνεται χρήση θειου Χρησιμοποιήστε τα μόνο όταν υπάρχει σοβαρός λόγος (βαριά προσβολή, ζεστός και ξηρός καιρός, εξάπλωση πληθυσμού), διαφορετικά θα καταστρέψετε επίσης τους φυσικούς εχθρούς των ακάρεων (αρπακτικά άκαρεα, αρπακτικοί θρίπες).

mostly from : www.plantprotection.hu
πινακας Ωρίμανσης τομάτας

για πληροφορίες WWW.topiodomi.gr

αλλα αρθρα:Γιατί οι ντομάτες του σουπερμάρκετ είναι
ΚΛΆΔΕΜΑ ΝΤΟΜΑΤΑΣ ΚΑΙ ΆΛΛΕΣ
Αντιμετώπιση του εντόμου καραντίνας Tuta
Παραδοσιακές ποικιλίες τομάτας
Λιαστές τομάτες
ΤΟΜΑΤΑ~Αδροφουζαρίωση Τομάτας