Τετάρτη 21 Φεβρουαρίου 2024

 Ο μύθος του Φοίνικα και η αναγέννηση μέσα από τις φλόγες

        Η σχέση της φωτιάς με τα μεσογειακά οικοσυστήματα. Θα δούμε ότι οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι έβλεπαν τη φύση να επανέρχεται μετά από τη φωτιά και την θεώρησαν ως ένα από τα 3 βασικά στοιχεία του σύμπαντος (τα άλλα το νερό και ο αέρας). Έτσι μάλλον εμπνεύσθηκαν το μύθο του αναγεννημένου Φοίνικα μέσα από τις φλόγες. Πιστέψτε με δεν πρόκειται για μύθο, αλλά είναι μια πραγματικότητα, απλά δεν αφορά πουλί, αλλά φυτά. Θα σας εξηγήσω με όσο πιο απλά λόγια γίνεται, πως μέσα από τις στάχτες του καμένου δάσους αναγεννιέται ένα νέο υγιέστερο και δυνατότερο δάσος.
        Θα αναφερθούμε στο θαυμαστό τρόπο που επιβιώνουν οι θάμνοι στις φωτιές και αύριο θα μιλήσουμε για το πώς τα καταφέρνουν τα πεύκα. Ας δούμε λοιπόν πως!
    Τα μεσογειακά φυτά πρώτα από όλα έπρεπε να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους, από την ίδια τη φωτιά, προκειμένου να επιτύχουν τη συνέχειά τους. Για να το πετύχει αυτό η μεσογειακή βλάστηση ανέπτυξε ειδικούς μηχανισμούς επιβίωσης από τις φλόγες των δασικών πυρκαγιών. Οι πρώτοι μελετητές αυτής της συμπεριφοράς βλέποντας ότι αυτό που έπονταν ήταν καλύτερο από το προηγούμενο, έφθασαν (όχι αδικαιολόγητα) στο ακραίο συμπέρασμα ότι τα μεσογειακά είδη επιθυμούν τη φωτιά. Έτσι δόθηκε σ΄ αυτά η ονομασία "πυρόφιλα". Η λέξη αυτή αντικαταστάθηκε αργότερα από τη λέξη "πυρόφυτα", για να αποφευχθούν πιθανές παρεξηγήσεις αλλά και να επισημανθεί το γεγονός ότι τα φυτά αυτά μπορούν να ανταπεξέλθουν μιας δασικής πυρκαγιάς, χάρη στους μηχανισμούς αντοχής που διαθέτουν απέναντι στη φωτιά, αλλά και της ταχύτατης φυσικής αναγέννησής τους μετά από αυτήν.
            Τα πυρόφυτα είδη διακρίνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες τα παθητικά και τα ενεργητικά πυρόφυτα.
Τα παθητικά πυρόφυτα
Τα παθητικά πυρόφυτα εμφανίζουν απλά υψηλό βαθμό αντοχής στις φλόγες και τις υψηλές θερμοκρασίες της φωτιάς, ως αποτέλεσμα ποικίλων μηχανισμών (μηχανικών, φυσικοχημικών κ.ά.), όπως είναι για παράδειγμα:
• Η φελλοφόρος δρυς ή η μαύρη πεύκη με τον παχύ φλοιό που δύσκολα καίγεται και προστατεύει το κάμβιο από υπερθέρμανση,
• Το αρμυρίκι και διάφορες δρύες που παρουσιάζουν χαμηλή ευπάθεια στη φωτιά, λόγω υψηλής περιεκτικότητας μεταλλικών στοιχείων στο ξύλο τους,
• Η κουκουναριά που με τη φυσική αποκλάδωση απομακρύνει τα κλαδιά της από το έδαφος και τις έρπουσες πυρκαγιές,
• Διάφορα γεώφυτα και φτέρες που φυλάσσουν τα αναπαραγωγικά τους όργανα κάτω από το έδαφος.
Τα ενεργητικά πυρόφυτα
Τα ενεργητικά πυρόφυτα είναι αυτά που ο μηχανισμός αναπαραγωγής τους ενεργοποιείται αμέσως μετά τη φωτιά. Ο μηχανισμός αυτός οδηγεί στη φυσική αναγέννηση της βλάστησης
• Είτε μέσω της βλαστητικής οδού (ριζοβλάστηση και πρεμνοβλάστηση), όπως συμβαίνει στο πουρνάρι, στην κουμαριά, στο δεδρώδες ρείκι, στην άρκευθο και στους περισσότερους μεσογειακούς θάμνους.
• Είτε μέσω των σπόρων που προστατεύονται (συνήθως μέσα στους κώνους ή μέσα στο έδαφος) κατά τη διάρκεια της φωτιάς, για να ελευθερωθούν αμέσως μετά και να οδηγήσουν στην αναγέννηση της καμένης έκτασης, όπως συμβαίνει με τα κωνοφόρα είδη της μεσογειακής βλάστησης, δηλαδή τη χαλέπιο και την τραχεία πεύκη καθώς και με τα λαδάνια.
        Αξίζει εδώ να αναφερθούμε αναλυτικότερα στο μηχανισμό προσαρμογής των μεσογειακών ειδών στις συνθήκες που διαμορφώνονται στις πυρόπληκτες περιοχές, σε ότι αφορά τους αείφυλλους θάμνους και τα κωνοφόρα είδη.


Προσαρμογή των θάμνων
Τρία είναι τα στοιχεία που ενδιαφέρουν το θέμα μας:
    1. Οι θάμνοι της μεσογειακής βλάστησης περιέχουν συνήθως αιθέρια έλαια και αρωματικές ουσίες κατά κανόνα εύφλεκτες. Στις μεγάλες ζέστες τα αέρια αυτά εξατμίζονται στον περιβάλλοντα χώρο και δημιουργούν ένα εκρηκτικά αναφλέξιμο αέριο μίγμα. Είναι δηλαδή σαν τις αναθυμιάσεις σε βενζινάδικο.
2. Οι μεσογειακοί θάμνοι διαθέτουν οφθαλμούς οι οποίοι βρίσκονται σε λήθαργο για δεκαετίες και ενεργοποιούνται όταν το φυτό έχει χάσει το υπέργειο τμήμα του (από φωτιά ή κοπή). Οι οφθαλμοί αυτοί βρίσκονται προστατευμένοι μέσα σε ένα μόρφωμα από σκληρό άκαυτο ξύλο μεταξύ του υπέργειου τμήματος του θάμνου και του ριζικού συστήματος. Το μόρφωμα αυτό (ρόζος) προστατεύει και τους οφθαλμούς, αλλά και το ριζικό σύστημα από την πυρκαγιά. Το χαρακτηριστικό αυτό το χρησιμοποιούν οι κατασκευαστές της πίπας των καπνιστών.
3. Τα θρεπτικά συστατικά των θάμνων αποθηκεύονται στο πλούσιο ριζικό σύστημα. Σε αντίθεση με τα υπόλοιπα είδη οι μεσογειακοί θάμνοι τα αποθησαυριστικά τους στοιχεία δεν τα αποθηκεύουν στους ετήσιους κλαδίσκους, αλλά τα στέλνουν κάτω στη ρίζα. Γι’ αυτό και παραμένουν θάμνοι. Δηλαδή αυξάνουν υπόγεια προς τα κάτω αντίθετα με τα δένδρα. Αυτό γίνεται ώστε όταν καούν να έχουν διαθέσιμη ενέργεια για να εκπτύξουν νέα παραβλαστήματα και νέο φύλλωμα (μέχρι να αρχίσουν να φωτοσυνθέτουν ξανά).
        Έχουμε λοιπόν τη φωτιά που ενισχύουν τα αιθέρια έλαια και οι αρωματικές ουσίες, τους οφθαλμούς που ενεργοποιούνται μετά τη φωτιά και τη διαθέσιμη αποθηκευμένη τροφή για την πρώτη έκπτυσση των νέων πρεμνοβλαστημάτων. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα από την επόμενη μιας πυρκαγιάς να αρχίζει η πρεμνοβλάστηση και η δημιουργίας νέας ζωής.
        Από μετρήσεις που πραγματοποιήσαμε στους διάφορους θάμνους που κάηκαν σε διάφορες εποχές του χρόνου διαπιστώσαμε ότι οι θάμνοι αποκτούν το 70-80% του αρχικού τους μεγέθους μόλις τη δεύτερη βλαστητικά περίοδο. Αυτό σημαίνει ότι το έδαφος παραμένει γυμνό και χωρίς προστασία μόλις για ένα ή δύο χρόνια. Τα αποτελέσματα των μετρήσεων έγιναν αποδεκτά διεθνώς και πολλές παρόμοιες εργασίες βασίζονται σε αυτά.
        Το εκπληκτικό είναι ότι οι θάμνοι που «ενοχοποιούνται» για το φαινόμενο της αλληλοπάθειας (η δηλητηρίαση του εδάφους με ανασταλτικές ουσίες για την ανάπτυξη του ριζικού συστήματος των νέων φυτών), όπως η σουσούρα, πρεμνοβλαστάνουν με καθυστέρηση δύο ή τριών χρόνων μετά τη φωτιά, δίνοντας έτσι τον απαραίτητο χρόνο ριζοβλάστησης των φυταρίων της πεύκης και άλλων ειδών.

Κυριακή 11 Φεβρουαρίου 2024

Ταξός-Ιταμός

Ο Ίταμος

Κειμενο του Παύλου Κωνσταντινίδη
Δασολόγου Ερευνητή ΙΔΕ


    Στη Σιθωνία βρίσκεται ένα από τα γηραιότερα δένδρα της Ευρώπης ο Ίταμος, που έδωσε το όνομα και σε ολόκληρο τον ορεινό όγκο της χερσονήσου. Βρίσκεται σε ένα μικρό πλάτωμα της βουνοκορφής σε υψόμετρο περίπου 810 μ. Συγκρίνοντας την ταχύτητα αύξησης του πάχους και της σημερινής διαμέτρου υπολογίζουμε ότι η ηλικία του πρέπει να είναι μεταξύ 2000 και 2300 ετών. Είναι πιθανόν στην εποχή του Μέγα Αλέξανδρου να ήταν μικρό δενδράκι. Έχει κηρυχτεί Διατηρητέο Μνημείο της Φύσης.
    Το φυτό αυτό είναι γνωστό ως Τάξος ο ραγώδης (Taxus baccata), ήμερο έλατο, καρκαριά, δένδρο του θανάτου. Κατατάσσεται στα κωνοφόρα είδη, αποτελεί όμως μια ειδική περίπτωση αφού οι καρποί που σχηματίζει δεν είναι κώνοι. Είναι είδος σκιόφυτο και καταλαμβάνει την πρώτη θέση από άποψη αντοχής στη σκιά από όλα τα ελληνικά είδη των δασικών δέντρων.
    Ο Ίταμος αναφέρεται σε πολλούς αρχαίους Ευρωπαϊκούς λαούς. Οι Κέλτες τον θεωρούσαν ότι αποτελεί το πιο ισχυρό δέντρο για προστασία ενάντια στο κακό.
    Ο ελληνολάτρης γερμανός φυσιοδίφης Χέλμουτ Μπάουμαν στο έργο του «Η Ελληνική χλωρίδα στο μύθο, την τέχνη και τη λογοτεχνία» αναφέρει για τον Ίταμο: «... Ο ίταμος ήταν αφιερωμένος στις Ερινύες, τις χθόνιες θεότητες της εκδίκησης, που τιμωρούσαν τις ανθρώπινες ασέβειες με το δηλητήριο αυτού του δέντρου». Η θεά Άρτεμις χρησιμοποιούσε βέλη ποτισμένα σε δηλητήριο ίταμου. Με εντολή της μητέρας της Λητούς, σκότωσε με αυτά τα βέλη τα παιδιά της Νιόβης, η οποία καυχιόταν για την πολυτεκνία της (΄Ομηρος Ιλ. 11.24.607). Η Άρτεμις λατρευόταν, σ΄ ένα ναό, που βρισκόταν μέσα σ΄ ένα μεγάλο δάσος από ίταμους στο αρκαδικό βουνό Αρτεμίσιο.
    Σύμφωνα με τον Διοσκουρίδη το φυτό που το ονομάζει «σμίλαξ» αναδίδει δηλητηριώδης ατμούς, κι όποιος κοιμηθεί η καθίσει να φάει κάτω από αυτό μπορεί και να πεθάνει. Τον περιγράφει ο Θεόφραστος ως «μίλος» στο «Περί φυτών ιστορίες». Το ξύλο του δένδρου είναι ιδιαίτερα σκληρό και χρησιμοποιείτο πολύ από τους αρχαίους Έλληνες για την κατασκευή όπλων, μουσικών οργάνων και ξύλινων αγαλμάτων.
    Είναι ιδιαίτερα τοξικό φυτό. Το ξύλο, ο φλοιός, οι τρυφεροί βλαστοί, τα σπέρματα και οι βελόνες περιέχουν μια δηλητηριώδη αλκαλοειδή ουσία, την ταξόλη, που έχει παραλυτική επίδραση στην καρδιά. Αντίθετα το κόκκινο περίβλημα των καρπών, που είναι ζελατινώδες με πολύ γλυκιά γεύση, δεν είναι δηλητηριώδες και καταναλώνεται ολόκληρο από τα πτηνά και με αυτόν τον τρόπο διασπέρνουν τα σπέρματά του. Γι αυτό το δημώδες όνομά του είναι «δέντρο του θανάτου». Σήμερα, η ταξόλη κυκλοφορεί με την εμπορική ονομασία Paclitaxel (πακλιταξέλη)
        Στο Μεσαίωνα θεωρήθηκε το «πράσινο όπλο» γιατί από το ξύλο του κατασκευάζονταν τα πιο ισχυρά και αριστοτεχνικά τόξα, δόρατα, τσεκούρια, ακόντια και άλλα πολεμικά όπλα της τότε εποχής. Συνέπεια της τεράστιας ζήτησης που για πολεμικούς σκοπούς (για την κατασκευή τόξων) είχε η ξυλεία του ίταμου σχεδόν εκλείψει από τα δάση της Κεντρικής Ευρώπης, στα μέσα του 16ου αιώνα.

Σάββατο 10 Φεβρουαρίου 2024

Οι Βελανιδιές

 Οι Βελανιδιές 

του F.Ferrini 

        Οι βελανιδιές έπαιζαν πάντα θεμελιώδη ρόλο στην ανάπτυξη της ανθρώπινης κοινωνίας ως ξυλεία για κατασκευές και για τη ναυπηγική βιομηχανία. Ας σκεφτούμε την Quercus petraea (η βελανιδιά), τόσο σημαντική. ακριβώς λόγω της αντοχής της, ακόμη και στο νερό, η βελανιδιά έχει χρησιμοποιηθεί μαζικά για την κατασκευή πλοίων και σπιτιών και θεμελίων (οι στύλοι πάνω στους οποίους βρίσκεται ολόκληρη η υπέροχη πόλη της Βενετίας είναι σε μεγάλο βαθμό κατασκευασμένοι από δρυς.     

    Φανταστείτε τη Σαρδηνία του παρελθόντος, τότε γεμάτη δάση και στη συνέχεια λεηλατημένη από αυτά, απογυμνωμένη από τις βελανιδιές της παντού. Τουλάχιστον οι όμορφες βελανιδιές φελλού παραμένουν. Έτσι, αυτά τα Fagaceae είναι πραγματικά πολύ σημαντικά, έχουν συνοδεύσει ολόκληρη την ιστορία της ανθρωπότητας και την ανάπτυξή της σχεδόν πάντα πολύ επεμβατική, παρέχοντας ξύλο, ομορφιά (ακόμη και σήμερα, στα πάρκα και τα δάση μας), ακόμη και φαγητό. Στην πραγματικότητα, η βελάνιδιά ονομαζόταν πάντα αρτόκαρπο, ένας πολύτιμος πόρος για την επιβίωση πολλών ορεινών πληθυσμών. Τα βελανίδια  αποξηράνθηκαν για να διευκολυνθεί η διατήρησή τους κατά τη διάρκεια των χειμερινών περιόδων, εκείνων που ήταν πιο δύσκολο να ξεπεραστούν τους προηγούμενους αιώνες, και δεν είναι αδύνατο να βρούμε ακόμα, κατά τη διάρκεια εκδρομών στη μέση των Απεννίνων μας, ορισμένα χαρακτηριστικά κτίρια, τα metati ή seccatoi, πέτρινες κατασκευές όπου αυτά τα φρούτα βελανιδιάς αποξηράνθηκαν εκθέτοντάς τα σε ράφια και ανάβοντας φωτιές κάτω από αυτά,

     Μετατρέποντάς τα με σύνεση και επιδεξιότητα, μια λεπτή και μακρά λειτουργία ημερών και ημερών, τέτοια ώστε να ανατίθεται μόνο στους πιο έμπειρους, τους ηλικιωμένους, κάποτε τόσο πολύτιμους στη ζωή μας. Ορισμένες βελανιδιές παρέχουν επίσης βρώσιμα φρούτα για τον άνθρωπο, αν και μπορούν να καταναλωθούν μετά από εργασίες βρασμού για να εξαλείψουν την περίσσεια τανίνης που θα τις έκανε πικρές στη γεύση. Μέχρι σήμερα, εξακολουθούν να υπάρχουν εκείνοι που τα τρώνε, στη Νότια Ιταλία και το Μαρόκο. και μιλώντας για αυτά τα θεμελιώδη δέντρα, θα θέλαμε να προτείνουμε να διαβάσετε ένα όμορφο βιβλίο, "Η βελανιδιά. Η κοινωνική ιστορία ενός δέντρου." από τον W.B. Logan. Μεταξύ άλλων, περιγράφει τις μετακινήσεις του ανθρώπου από τη Μέση Ανατολή σε άλλες ακτές ακριβώς ως συνάρτηση της παρουσίας βελανιδιών στα επιλεγμένα εδάφη, τα δέντρα που θα παρείχαν καταφύγιο (επιτρέποντας την κατασκευή σπιτιών), τη δυνατότητα περαιτέρω κίνησης (κατασκευή πλοίων), παρέχοντας τροφή για ανθρώπους και ζώα όπως χοίρους (σκεφτείτε το διάσημο ισπανικό ζαμπόν Patanegra, λαμβάνονται από χοίρους που τρέφονται μόνο με βελανίδια ή χοίρους της Τοσκάνης της φυλής Cinta Senese)· Φρέσκα φύλλα δόθηκαν στα ζώα, τανίνες χρησιμοποιήθηκαν για να επεξεργαστους τα  δέρματα.