Η «Πετρωμένη Γοργόνα» ο δημόσιος χώρος και το κράτος

του Αντώνη Μπρούμα

Μια ιδιαίτερη είδηση κάνει τον γύρο των μέσων ενημέρωσης και των κοινωνικών δικτύων, τις τελευταίες μέρες: ως ένδειξη διαμαρτυρίας σε πρόστιμο, που του επιβλήθηκε για ελεύθερη κατασκήνωση, ο καλλιτέχνης Διονύσης Καρυπίδης κατέστρεψε με βαριοπούλα τη γοργόνα, που είχε φιλοτεχνήσει στην παραλία Καβουρότρυπες της Χαλκιδικής. Από το 1997 η «πετρωμένη γοργόνα» κοσμούσε την ακτή Πορτοκάλι της πανέμορφης αυτής παραλίας, που κάθε καλοκαίρι κατακλύζεται από πολυάριθμους λουόμενους αλλά και κοινότητα ελεύθερων κατασκηνωτών. Όντας μέλος αυτής της κοινότητας, σε μια στιγμή έμπνευσης, πρόσφερε απλόχερα την τέχνη του στους άλλους, παντρεύοντας τη φυσική ομορφιά του τόπου με την ανθρώπινη δημιουργία. Ζήτησε λοιπόν τη διαγραφή του προστίμου, στο όνομα της ανιδιοτελούς αυτής προσφορά. Καθώς το αίτημά του δεν ικανοποιήθηκε, προχώρησε στην καταστροφή του γλυπτού.

Η είδηση έγινε αντικείμενο εκτεταμένων συζητήσεων στο διαδίκτυο. Το γεγονός ότι το πρόστιμο δεν αφορούσε τη γοργόνα αλλά την ελεύθερη κατασκήνωση δεν έγινε ευρύτερα γνωστό, και έτσι ο διάλογος άγγιξε κυρίως τα θέματα του δημόσιου χώρου, της ελευθερίας της καλλιτεχνικής έκφρασης και του ρόλου του κράτους: Πρέπει ο δημόσιος χώρος να ορίζεται με απόλυτο τρόπο από το κράτος; Έχουν δικαιώματα οι τοπικές κοινωνίες στη διαμόρφωσή του; Είναι ανεκτή η καλλιτεχνική έκφραση σε δημόσιους χώρους χωρίς άδεια; Και, εν τέλει: Ποιος, και σε ποιο βαθμό, ορίζει τον δημόσιο χώρο;

Με βάση την ισχύουσα νομοθεσία, ο δημόσιος χώρος ανήκει στα πράγματα κοινής χρήσης (res publicae), τα οποία έχουν τεθεί από το δίκαιο εκτός συναλλαγής, ώστε να είναι προσπελάσιμα σε χρήση από τον καθένα επί ίσοις όροις. Συνεπώς, το κράτος σε σχέση με τον δημόσιο χώρο δεν έχει τον ρόλο του ιδιοκτήτη αλλά του θεματοφύλακα της κοινοχρησίας. Στην προκειμένη περίπτωση, η δημιουργία της γοργόνας στον αιγιαλό δεν αναίρεσε την κοινή χρήση του. Επομένως, αν το κράτος επέβαλλε πρόστιμο εξαιτίας της χωρίς άδεια εικαστικής παρέμβασης, θα είχε λειτουργήσει με τη λογική του αστού ιδιώτη ιδιοκτήτη, που ρυθμίζει σε απόλυτο βαθμό τον δημόσιο χώρο, όπως εμείς κανονίζουμε τα του οίκου μας.

Υπάρχει και μια άλλη διάσταση του ζητήματος, που ενδυναμώνει την άποψή μας. Η ελευθερία της καλλιτεχνικής έκφρασης κατοχυρώνεται στο Σύνταγμα. Η εξάρτησή της από την προηγούμενη αδειοδότηση του κράτους θα ήταν προφανώς αντισυνταγματική. Τι συμβαίνει όμως με τις εικαστικές παρεμβάσεις στον δημόσιο χώρο; Πρέπει να υπόκεινται σε προηγούμενη άδεια; Ασφαλώς, μπορούμε να φανταστούμε εικαστικές παρεμβάσεις, που παρεμποδίζουν την κοινή χρήση του δημοσίου χώρου ή προσβάλλουν την αισθητική της (τοπικής) κοινότητας. Φτάνει όμως αυτό για να εκχωρήσουμε συλλήβδην τον αισθητικό έλεγχο του δημόσιου χώρου στο κράτος; Το ζήτημα δεν είναι απλό. Εξαιρετικά ελκυστικές γειτονιές είναι αυτές στις οποίες οι κάτοικοί τους έχουν αποδώσει ελευθέρως έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα που εκφράζει τις κοινωνικές και πολιτισμικές τους σχέσεις. Διάσημοι λαϊκοί καλλιτέχνες, όπως ο Θεόφιλος ή ο Banksy, δεν θα υπήρχαν αν εφαρμόζαμε άτεγκτα τη λογική της πρότερης αδειοδότησης της καλλιτεχνικής έκφρασης στον δημόσιο χώρο.

(Μια παρένθεση, για την ποινικοποίηση της ελεύθερης κατασκήνωσης. Η διαχείριση, σήμερα, του ελεύθερου χώρου από το κράτος –με όρους διαχειριστή της ιδιωτικοποίησης του κοινού αυτού αγαθού– ανέχεται χιλιάδες αυθαίρετα σε όλη την ακτογραμμή, δεν μπορεί όμως να ανεχτεί την ελεύθερη κατασκήνωση και την αδιαμεσολάβητη επαφή των πολιτών με τη φύση, γιατί δεν εντάσσονται στην αγοραία λογική).

Άποψή μου είναι πως σε τέτοια θέματα καλλιτεχνικής έκφρασης στον δημόσιο χώρο θα πρέπει να δίνεται η εξουσία της εκ των υστέρων απόφασης περί συμβατότητας στις τοπικές κοινωνίες. Πρέπει να έχουμε το δικαίωμα να συνδιαμορφώνουμε δημοκρατικά τον δημόσιο χώρο μας ως κάτι που όλοι μοιραζόμαστε και επιθυμούμε να εκφράζει την κοινωνικότητά μας. Στην πόλη της Μπολόνια αλλά και στη Βαρκελώνη της νεοεκλεγείσας πλατφόρμας «Barcelona en Comu» ο δήμος αναγνωρίζει δικαιώματα στους πολίτες να συνδιαμορφώνουν από κοινού τον αστικό τους χώρο ως κοινό αγαθό. Αντιστοίχως, στο ζήτημα της ελεύθερης κατασκήνωσης, αντί να βαδίζουμε με την υποκριτική λογική της καθολικής απαγόρευσης / εμπορευματικοποίησης των ακτών μας, μπορούμε να φανταστούμε ένα εναλλακτικό νομικό πλαίσιο, που αναγνωρίζει το συλλογικό δικαίωμα κοινής χρήσης του αιγιαλού και της παραλίας στις κοινότητες των ελεύθερων κατασκηνωτών, υπό τους όρους της δημιουργίας μη μόνιμων κοινοτικών υποδομών υγιεινής, που προστατεύουν το περιβάλλον.

Έχουμε λοιπόν καθήκον να μετατρέψουμε το κράτος από διαχειριστή της ιδιωτικοποίησης των κοινών αγαθών της χώρας σε θεματοφύλακα της κοινοχρησίας τους. Και αυτό γίνεται τόσο με νομοθετικές καινοτομίες ενδυνάμωσης των κοινοτήτων και της κοινωνίας όσο και με την αναβάθμιση της προστασίας των κοινών σε συνταγματικό κανόνα.

Ο Αντώνης Μπρούμας είναι δικηγόρος, διδακτορικός ερευνητής και ακτιβιστής των κινημάτων βάσης.