Ξεχασμένα πολύτιμα φυτά Opopanax chironium

Οpopanax chironium

ξεχασμένα πολύτιμα φυτά

 Opopanax  chironium

 K. Θ. Μπουχέλος   Ομότιμος  Καθηγητής  Γεωπονικού  Παν/μίου  Αθηνών

     

    Τα φυτά Opopanax  της Οικογενείας Umbelliferae, είναι πολυετείς πόες με δέκα περίπου είδη στη Νότια Ευρώπη και την Ασία.

Στην Ελλάδα φύεται ο «αδρότριχος» ή « ηράκλειος» O. hispidus (Ferula hispida) σε καλλιεργούμενους και χέρσους αμπελώνες της Θεσσαλίας, Στερεάς, Πελοποννήσου, Νήσους Ιονίου και Αιγαίου, Κρήτη με κοινές ονομασίες: πολύκαρπο, αμπελώνας, πανάκεια, και ο « χειρώνιος» Ο.chironium, που φύεται σε μάλλον ξηρές, πετρώδεις περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδος. Η κομμεορητίνη του έχει φαρμακευτικές και μυρεψικές ( παρασκευή αρωμάτων) ιδιότητες.

     Το όνομα του γένους (Oπoπάναξ) προέρχεται από τις λέξεις: οπός (= χυμός )+ παν (=όλα ) + ακέομαι ( θεραπεύω ) δηλαδή, « χυμός που θεραπεύει τα πάντα ». Πανάκεια  ήταν άλλωστε και το όνομα μιας από τις κόρες του Ασκληπιού.

Γενικώς «πάνακες» οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν διάφορα φυτά τα οποία χρησίμευαν ως επουλωτικά και ιδίως κατά των δηγμάτων δηλητηριωδών ερπετών. Δεν πρέπει να γίνεται σύγχυση με το γένος Panax των Araliaceae από τις ρίζες των οποίων εξάγεται η γινσένη (ginseng). Η κομμεο-ρητίνη του έχει οσμήν μύρου.

     Το όνομα του είδους: chironium (χειρώνιον)  παραπέμπει στον  Κένταυρο  Χείρωνα  (διά των χειρών κεντών την αύραν), τον υιό του Κρόνου και της Ωκεανίδος Νύμφης Φιλύρας, διδάσκαλο του Αχιλλέα και άλλων αρχαίων ηρώων (Ορφέα, Iάσονα)  ακόμη και του μεγάλου  Ασκληπιού σε ιατρική θεραπευτική, βοτανική, φιλοσοφία και  αστρολογία.

     Το  O.  chironium φθάνει σε ύψος το ένα μέτρο περίπου και έχει κίτρινα άνθη. Οι τρυφεροί βλαστοί του (κάλφα στην Πάρο, μόπλευρο στη Ρόδο) τρώγονται ως λαχανικό. Χαράζοντας το φυτό στη βάση των βλαστών, αναβλύζει υγρό το οποίο ξηραινόμενο στον ήλιο, γίνεται μια εδώδιμη ρητινώδης ουσία. Καιόμενη ως λιβάνι, αποδίδει μυρωδιά βαλσάμου ή λεβάντας.

Έχει χρησιμοποιηθεί ως εμμηναγωγό, αποχρεμπτικό  και για θεραπεία άσθματος, χρόνιων φλεγμονών των εντέρων, αιμορροΐδων, υστερίας, υποχονδρίας και σπασμών. Ο Γεννάδιος  μάλιστα, είχε προτείνει να αξιοποιηθεί εμπορικώς η κομμεορητίνη  του O. chironium της Βοιωτίας.

Οpopanax chironium

      To καλοκαίρι του 2004, στο όρος Παρνασσός και σε υψόμετρο 1850 μ., συναντήσαμε ένα μάλλον περίεργο φαινόμενο σε συστάδα φυτών Opopanax: κατά μήκος στελεχών των φυτών, υπήρχαν μικρές σταγόνες ρητινώδους υγρού παρατεταγμένες περίπου σε ευθεία γραμμή και σε  κανονικές αποστάσεις μεταξύ τους. Οι σταγόνες, χρώματος  κιτρινοπορτοκαλί, προέρχονταν από τα δήγματα τέλειου κολεοπτέρου εντόμου Lixus ( Eulixus) umbellatarum των  Curculionidae.

        Στη βάση των νεκρών αυτών στελεχών, παρατηρήθηκαν οπές εξόδου και ζώντα τέλεια άτομα του ιδίου  εντόμου, γεγονός που σημαίνει ότι επέζησαν, παρά το δριμύ ψύχος του χειμώνα, στο υψόμετρο των 1850 μέτρων! 

       Το κολεόπτερο έντομο που προκαλεί την έκκριση του πολύτιμου ρητινώδους υγρού είναι το Lixus ( Eulixus) umbellatarum το οποίο ανήκει στα  Rhynchophora, στην οικογένεια Curculionidae,

       Από την βιολογία και την ηθολογία του εντόμου δεν φαίνεται να υπάρχει ιδιαίτερος λόγος ώστε το τέλειο να τρυπά με το ρύγχος του τα στελέχη του φυτού από το εσωτερικό των οποίων τρέφονται οι προνύμφες του. Αποβλέπει σε κάτι χρήσιμο για την επιβίωσή του ή απλώς να θέλει να υπενθυμίσει στον άνθρωπο τη μεγάλη χρησιμότητα του εκκρινόμενου οπού; Πάντως, αξιοσημείωτο είναι το ότι: παρά την από αιώνων ευρεία χρήση της ρητίνης του Οpopanax, ποτέ δεν είχε αναφερθεί το L.umbellatarum ως διεγερτικός παράγων εκκρίσεως της ρητίνης του!

   

Οpopanax chironium

    Ενώ είναι γνωστή η ρήση των αρχαίων Ελλήνων ότι  .. όταν γεννήθηκε ο Απόλλων (στη Δήλο), από τη χαρά του ο Δίας έριξε όλο το “χρυσάφι” της γης στην Ελλάδα (Αιγαίο),  γεγονός είναι ότι το φυτό αυτό  αποτελεί μιαν ακόμη  πολύτιμη πηγή, από τις άπειρες που η φύση έχει προικίσει τον ευλογημένον αυτόν τόπο, που μένει και αυτή ... αναξιοποίητη.

      (Το παρόν κείμενο είναι απόσπασμα του σχετικού άρθρου που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Γεωργία – Κτηνοτροφία» εκδ. ΑγροΤύπος και το « Hellenic Plant Protection Journal »).

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι A

1. Βuchelos, C. T., Evergetis, E. 2011. First record of Lixus umbellatarum Fabr.(Col.: Curculionidae) in Greece, on the medicinal herb Opopanax chironium, Hellenic Plant Protection Journal 4:53-56

2. Γεννάδιος, Π.Γ. 1959. Λεξικόν Φυτολογικόν, Εκδ. Μ. Γκιούρδα, Αθήναι

3. Dioscorides Pedanius Medicus, De materia medica “Pedanii Dioscuridis Anazarbei de materia medica” libr.V, ed. Wellman, M. Berlin (1907-1914 repr.1958)

4. Καββαδάς, Δ.Σ. 1956. Εικονογραφημένον Βοτανικόν - Φυτολογικόν   Λεξικόν, Αθήναι

5. Strid, A. 1986. The mountain flora of Greece, Cambridge Univ. Press, Vol.1 pp.714   

6. Theophrastus “De Causis Plantarum” (Περί Φυτών Ιστορίαι) Vol.II, books 3-4, παρ.9, 15, 4-7 Loeb Classical Library, N⁰ 474 ed.& transl. B. Einarson,G.Link

7. Tutin, G.T. et al. 1972. Flora Europaea, Cambridge Univ. Press, Vol.3, pp. 360