Φασκομηλιά η σωτήριος

Φασκομηλιά η σωτήριος
Κωνσταντίνος Θ.Μπουχέλος
Ομότιμος Καθηγητής Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών
ctbuchelos@yahoo.gr
 

Tο φυτό
                    Με τη λέξη «φασκόμηλο» εννοούμε τα  περίπου 900 αρωματικά είδη ποωδών και ξυλωδών φυτών του γένους Salvia, που είναι ιθαγενή των εύκρατων και τροπικών περιοχών της γης. Ο Ιπποκράτης, ο Διοσκουρίδης και ο Θεόφραστος, αναφέρονταν σην φασκομηλιά με τα ονόματα «ελελίσφακον» ή «σφάκον».
                   Αυτοφύονται στο νότιο τμήμα της Βαλκανικής (Ελλάδα), στην Κυρηναϊκή, Σικελία και νότιο Ιταλία, μέχρι τη δυτική Συρία.Φύεται στην Ν. Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου σε περιοχές κάτω από τα 300 μέτρα με εξαίρεση την Κρήτη που την βρίσκουμε μέχρι και τα 1200 μέτρα (αλιφασκιά).Γενικά στη χώρα μας υπάρχουν 20 είδη φασκόμηλου.Εκτός από το S. officinalis και, άλλα σημαντικά είδη είναι ταS. pomifera, S. azurea,S. sclarea, S. viridis, S. horminoides, S. divinorum, S. rutilans , και τοS. candidissima.
                 Μερικά από τα είδη της ανατολικής Μεσογείου, θεωρούνται συνώνυμα τουS . fruticosa. Χαρακτηρίζονται πάντως,  είτε από τα τρίλοβα (S. triloba), είτε από τα πολύ μικρά φύλλα τους (S. libanotica, S. cypria, S. lobryana). 
 Είναι φυτό πολυετές, πολύκλαδο μέχρι 50 εκ. ύψος, ξυλώδες στη βάση του και τρυφερό στις κορυφές. Τα φύλλα του συνήθως είναι στενόμακρα, μυτερά. χνουδωτά και γκριζοπράσινα.
                 Προτιμά μεγάλη ηλιοφάνεια, καλή αποστράγγιση, πετρώδη, άγονα εδάφηκαι αντέχει στην ξηρασία. Τα φύλλα του έχουν μεγάλη περιεκτικότητα σε αιθέρια έλαια, χημικώς παραπλήσiα εκείνων της λεβάντας. Η συγκομιδή για ξήρανση, πρέπει να γίνεται με το άνοιγμα των ανθέων. Η περίοδος ανθήσεως του φυτού είναι Ιούνιο και Ιούλιο. Για θεραπευτικούς σκοπούς χρησιμοποιούνται τα φύλλα και τα άνθη που συλλέγονται λίγο πριν ή κατά την αρχή
της ανθοφορίας με ξηρό και ηλιόλουστο καιρό, τον Μάιο ή τον Ιούνιο.  Ξηραίνεται σε σκιά ή σε θερμοκρασία που δεν ξεπερνά τους 35 βαθμού  Κελσίου.
                  Τα S. officinalis καιS. fruticosa αναπτύσσονται καλύτερα σε περιοχές με ετήσια βροχόπτωση 0.3 2.6 m και σε εδάφη με pH 4.2 8.3 με χώμα αργιλώδες, πλούσιο σε άζωτο.
                  Παρόλο που υπάρχουν γύρω στα πεντακόσια είδη του γένους Salvia, πολλές ποικιλίες και
χημειότυποι, μόνο λίγοι τύποι είναι εμπορικώς σημαντικοί . Το S. officinalis καλλιεργείται και συλλέγεται στη Γιουγκοσλαβία, στην Αλβανία, στην Τουρκία, στην Ιταλία, στην Ελλάδα, στις Η.Π.Α, στην Ισπανία και
στην Κρήτη. Το S. fruticosa είναι ιθαγενές των μεσογειακών και μεσανατολικών χωρών. Πρόκειται για το κοινότερο είδος του γένους στην Ελλάδα. Το S. promifera είναι ενδημικό της Ν. Ελλάδος και των παραλίων της Μ. Ασίας,
ενώ το S. sclarea, στην Ελλάδα, απαντάται ως αυτοφυές στην Ήπειρο και στη Μακεδονία.
Το φυτό έχει έντονη αρωματική οσμή και καλλιεργείται για τις φαρμακευτικές ιδιότητές του, ως αφέψημα και ως καρύκευμα.
                      Οι γυναίκες στην αρχαία Ελλάδα υποδεχόταν τους άνδρες από τον πόλεμο με ένα ρόφημα από φασκόμηλο για να "διεγείρουν" τη γονιμότητα. Ο Διοσκουρίδης το συνιστούσε για τις αιμορραγίες και
για την άτακτη περίοδο. Το αφέψημά του χρησιμοποιείτο στη θεραπεία της ουλίτιδας και των δερματικών παθήσεων και το αιθέριο έλαιό του κατά του πονόδοντου.
 

Χημικές ιδιότητες
                     Η χαρακτηριστική ουσία που περιέχεται στο αιθέριο έλαιο που παράγουν τα φυτά του S.officinalis είναι η ακαι η β θουγιόνη. Αλλοι δευτερογενείς μεταβολίτες που παράγονται στο είδος αυτό είναι το β-πινένιο, διτερπένια, τριτερπένια, φλαβονοειδή, συστατικά φαινολικών οξέων και φαινολικοί γλυκοζίτες .  Στην περίπτωση του S.fruticosa τα κυριότερα χαρακτηριστικά του αιθέριου ελαίου είναι η 1,8 κινεόλη, το β-μυρκένιο, το α και β-πινένιο, η α και β-θουγιόνη και η καμφορά. Όλα αυτά αποτελούν το 90% του αιθέριου ελαίου.
                  Η χημική ταυτότητα των δύο αυτών ειδών, δηλαδή, η συνολικά παραγόμενη ποσότητα του αιθέριου ελαίου και η ποιοτική του και ποσοτική του σύσταση εξαρτάται από διάφορους παράγοντες. Αυτοί είναι : i) το τμήμα του φυτού, ii) η εποχή και iii) η γεωγραφική περιοχή που αναπτύσσεται το φυτό και οι κλιματικές συνθήκες που επικρατούν σε αυτή. Η επίδραση των παραγόντων αυτών έχει μελετηθεί τόσο στο S. officinalis , όσο και στο S. fruticosa .Σε παλαιότερες μελέτες το φασκόμηλο έδειξε ότι παρήγαγε φαινολικές ουσίες με αντιοξειδωτική δράση που οφειλόταν στην παρουσίακαρνοσικού καιροσμαρινικού οξέος (24).
                 Έρευνες επιβεβαιώνουν την αποτελεσματικότητα του εκχυλίσματος του Salviaofficinalisσε ασθενείς με Alzheimerκαι  υπερλιπιδαιμία (8). Νεότερες μελέτες αποκάλυψαν και άλλους ενεργούς παράγοντες όπως τερπενοειδή, φλαβονοειδή, και φαινολικά οξέα ωφέλιμα για αρκετές ασθένειες όπως η εγκεφαλική δυσλειτουργία (π.χ το Alzheimer). Τα συστατικά του φασκόμηλου, υποθέτουν οι ερευνητές , επηρεάζουν και ενεργοποιούν το ένζυμο του εγκεφάλου που η Alzheimer  φαίνεται να ακινητοποιεί, προξενώντας αμνησία
.
                    Πέρα από την σημαντική χρήση του φασκόμηλου στην ιατρική, αυτό βρίσκει εφαρμογή και σε άλλους τομείς . Έτσι, χρησιμοποιείται στην αρωματοβιομηχανία και ως αρωματικό στα τρόφιμα. Συνάμα, η αντιοξειδωτική δράση το κάνει χρήσιμο στη βιομηχανία τροφίμων αφού είναι συντηρητικό και αντικαθιστά τα συνθετικά συντηρητικά, στις βιομηχανίες παραγωγής και συσκευασίας προϊόντων τυριών, λαχανικών, επεξεργασμένων τροφών και αναψυκτικών Είναι ιδιαίτερα τονωτικό λόγω της τανίνης που περιέχει.
                 Το φασκόμηλο είναι ευεργετικό στα μαλλιά και στυπτικό με μάσκα στο πρόσωπο. Τα φύλλα του έχουν αντισηπτικές ιδιότητες.Έτσι είναι ιδανικά για γαργάρες και στοματικές πλύσεις. Για την διέγερση της ερωτικής
διαθέσεως  (libido), συνιστώνται: 80 γραμμάρια φύλλα φασκόμηλου σε ένα λίτρο καλό μαύρο κρασί, πίνοντας  λίγο κάθε μέρα επί μιαν εβδομάδα.   
                 Το αιθέριο έλαιο(φασκομηλέλαιο), περιέχει30% θουγιόνη, 5% κινεόλη, λιναλόλη, βορνεόλη, καμφορά, σαλβένιο, πινένιο, τανίνες, τριτερπενοειδή, φλαβονοειδή, οιστρογόνες ουσίεςκαι ρητίνη. Στην φαρμακευτική χρησιμοποιείται η μωβ ποικιλία που είναι πιο δραστική από το κοινό πράσινο φυτό. Φαίνεται επίσης ότι, ενδομυϊκή ή ενδοφλέβια χορήγηση εκχυλίσματος τoυ Salviamiltiorrhizaαυξάνει την μικροκυκλοφορία στα αμφιβληστροειδικά  γάγγλια, βελτιώνοντας την οπτική οξύτητα και την περιφερειακή όραση σε ανθρώπους που πάσχουν από γλαύκωμα. Επιθέματα με φύλλα και άνθη Salviaσε απεσταγμένο νερό, δίνουν στα μάτια λάμψη, απαλύνουν κάθε πόνο και ομορφαίνουν το πρόσωπο.  

          Οι ρίζες, κυρίως των Salvia miltiorrhiza(ιθαγενές της Κίνας και της Ιαπωνίας) αλλά και του S.officinalisπου χρησιμοποιούνταν μόνο στην Ανατολή, τώρα έγιναν δημοφιλείς και στην Δύση για την αντιμετώπιση καρδιαγγειακών προβλημάτων και την καλή λειτουργία του ήπατος. Το απόσταγμά τους περιέχει σαλβιονολικό οξύ καιτην ουσία tanshinoneII A. Αυξάνει την ροή του αίματος, διευρύνοντας τις στεφανιαίες αρτηρίες. Έχει  ηρεμιστική δράση και αντιβακτηριακές και μυκητοστατικές ιδιότητες κατά των Staphylococcus aureus και Mycobacterium tuberculosis.          Συνιστάται για  διαταραχές εμμήνου ρύσεως, ηπατο-σπληνομεγαλία, νευρασθένεια, στηθάγχη, άνθρακα,  ερυσίπελας κ.ά.
              Τα φύλλα του πάντως, έχουν αντισηπτικές, αποχρεμπτικές και σπασμολυτικές ιδιότητες. Σύγχρονες έρευνες απέδειξαν ότι έχει και αντιβακτηριδιακή δράση   Το φασκόμηλο με τη μορφή αφεψήματος είναι ιδανικό για την θεραπευτική του στόματος σε τραυματισμούς, άφθες, φαρυγγίτιδα και ουλίτιδα. Έχει τονωτικές ιδιότητες και χρησιμοποιείται ως καρδιοτονωτικό και κατά των νευραλγιών. Ελαττώνει τα αέρια του  εντέρου, είναι διουρητικό και εμμηναγωγό. Είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί σε περιπτώσεις έλκους του στομάχου και περιορισμό των γαστρικών υπερεκκρίσεων. Είναι αντισηπτικό και εφιδρωτικό για τον πυρετό και τη γρίπη,για βρογχίτιδα, πόνους στομάχου, πληγές, βήχα, αλλά και προληπτικώς.  Ενεργοποιεί το γαστρεντερικό και το κεντρικό νευρικό σύστημα.
               Το αιθέριο έλαιό του, χρησιμοποιείται στην φαρμακοβιομηχανία. Στις περιοχές της Μεσογείου αποξηραίνεται και πίνεται ως αφέψημα. Στην μαγειρική χρησιμοποιείται για τον αρωματισμό διαφόρων ζωμών, φαγητών και του ξιδιού. Η υπερβολική και παρατεταμένη χρήση του όμως, όπως συμβαίνει με τα περισσότερα φάρμακα και βότανα, μπορεί να προκαλέσει προβλήματα, λόγω της θουγιόνης που περιέχει. Επειδή μερικοί
χρησιμοποιούν το Salviadivinorumγια κάπνισμα, πρέπει να γνωρίζουν και μάλλον το γνωρίζουν, ότι έχει ισχυρή παραισθησιογόνο δράση με όλες τις δυσάρεστες επιπτώσεις στην οδήγηση και όχι μόνο...
              Το φασκόμηλο επίσης, δεν πρέπει να λαμβάνεται από επιληπτικά άτομα, δεδομένου ότι η θουγιόνη του μπορεί να πυροδοτήσει κρίσεις επιληψίας. Απαγορεύεται επίσης και κατά την περίοδο εγκυμοσύνης.Συστήνεται
πάντως έγχυμα του Salvia officinalis, δηλαδή 1 – 2 φύλλα σε καυτό νερό, όχι να βράσουν και να μείνουν όχι πάνω από 10 λεπτά της ώρας στο νερό αυτό.
Προσοχή! Η εφαρμογή των αναφερομένων στο κείμενο θεραπευτικών ιδιοτήτων, επιβάλλεται να γίνεται με
σύμφωνο γνώμη κλασσικού ή εναλλακτικού ιατρού.
               Το φασκόμηλο είναι μελισσοτροφικό φυτό και παρέχει μέλι εκλεκτής ποιότητος. Toελληνικό μέλι από τα άνθη της φασκομηλιάς, θεωρείτο το καλύτερο στον κόσμο!
Γεγονός είναι πάντως ότι, το όνομα του γένους “Salvia”προέρχεται από το λατινικό ρήμα salvo που σημαίνει σώζω (ζωήν) = θεραπεύω  
Κωνσταντίνος Θ.Μπουχέλος
Ομότιμος Καθηγητής Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών