Πώς να επιλέξουμε Δέντρα για την πόλη;
(π.χ. της Σπάρτης)
Αυτές τις ημέρες στη Σπάρτη γίνεται συζήτηση σε σχέση με τη μορφή της κεντρικής Λεωφόρου Κ. Παλαιολόγου. Η συζήτηση ακουμπάει συχνά -και αναπόφευκτα- το θέμα των φυτεύσεων. Πολλά ερωτήματα κυκλοφορούν, του τύπου “και τι να βάλουμε;”
Σκοπός εδώ είναι όχι να απαντήσω συγκεκριμένα, αλλά να δείξω ότι υπάρχει μια ολόκληρη παλέτα επιλογών, ότι η τελική επιλογή γίνεται εν πολλοίς με ορθολογικά και επιστημονικά / τεχνικά κριτήρια και, ότι οι Υπηρεσίες Πρασίνου των Δήμων έχουν όλα τα εργαλεία για να κάνουν τέτοιες επιλογές.
{Παρένθεση: Κατ’ αρχάς οφείλουμε να πούμε ότι κάθε ανάπλαση κρίνεται από την επιλογή Πρασίνου της. Διότι τα Δέντρα και το Πράσινο είναι αυτά που δημιουργούν πάνω από το 50% του περιβάλλοντος που θα βιώσουν οι άνθρωποι που θα χρησιμοποιούν τον χώρο. Αυτό το αυτονόητο, δυστυχώς δεν είναι τέτοιο για το 90% των μελετητών τέτοιων έργων στην Ελλάδα (που, λόγω κακώς νοούμενου συντεχνιασμού, κυριαρχείται -με κλαδικές νομοθετικές αποφάσεις- σχεδόν απολύτως από μηχανικούς, χωρίς δυνατότητα επαρκούς χώρου εργασίας για επαγγελματίες του Πρασίνου), οι οποίοι κατά κανόνα επιλέγουν να μην συνεργάζονται με τους γνώστες σε τοπικό επίπεδο: τις Υπηρεσίες Πρασίνου των Δήμων. Και έτσι βιώνουμε πανελλαδικά τραγικά λάθη και ελλείψεις στις επιλογές που γίνονται, καθώς και κατά την υλοποίηση των έργων... Κλείνει η παρένθεση}.
Η γνήσια απορία των πολιτών (“και τι να βάλουμε;”), όποτε απαντιέται με κάποιο συγκεκριμένο Είδος, προκαλεί συγκεκριμένη και χαρακτηριστική κίνηση των ματιών και του κεφαλιού: α) αν είναι είδος γνωστό, που το έχει παρατηρήσει, ο πολίτης εκφράζει αμέσως τη γνώμη του, κοιτάζοντάς σε ευθεία μπροστά, στα μάτια, β) αν είναι είδος που δεν έχει δει / παρατηρήσει, συνήθως στρέφει τα μάτια ψηλά δεξιά, προσπαθώντας να το ψάξει στη μνήμη του, να το φανταστεί.
Όμως, γνωρίζουμε ότι ελάχιστοι πολίτες ασχολούνται με τα Αστικά δέντρα και την Βοτανική... Επιπλέον, είναι διαπιστωμένο επιστημονικό γεγονός ότι ο Άνθρωπος ως είδος πάσχει από “Τύφλωση έναντι των Φυτών” (Plant Blindness- Φυτοτυφλότητα): δεν τα διακρίνει - αναγνωρίζει - μαθαίνει αυτόματα (διότι δεν τον απειλούν - αναγνωρίζει μόνο όσα του είχαν φανεί χρήσιμα με κάποιον τρόπο, είτε για να τα χρησιμοποιεί ή για να τα αποφεύγει).
Στις Υπηρεσίες Πρασίνου των Δήμων, ζούμε σε αυτό το περιβάλλον: όταν μελετάμε φυτεύσεις, οι πολίτες (συμπεριλαμβανόμενων και των αιρετών και των συναδέλφων μηχανικών) κατά κανόνα δεν ξέρουν για ποιο πράγμα μιλάμε...
Κατά συνέπεια, χρειάζεται να επενδύουμε σε εικόνες/φωτογραφίες, γνωστά παραδείγματα από άλλες πόλεις, αλλά και δοκιμαστικές φυτεύσεις!
Πάμε στην ειδική περίπτωσή μας...
Κατ’ αρχάς είναι σημαντικό ότι μιλάμε για φυτεύσεις σε Πεζοδρόμια και Νησίδες Οδών. Αυτές οι θέσεις φύτευσης είναι οι χειρότερες δυνατές για κάθε φυτό: τα εδάφη όπου θα αναπτυχθεί η ρίζα, είναι εξ αρχής συμπιεσμένα και σφραγισμένα... άρα ο χώρος ανάπτυξης των ριζών είναι ένα σκληρό περιβάλλον όσον αφορά στον αερισμό και την ύπαρξη πορώδους για να αναπτυχθεί η ρίζα... Επιπλέον, οι θερμοκρασίες που αναπτύσσονται στο έδαφος κατά το θέρος είναι πολύ ψηλές, αφού οι επιφάνειες θερμαίνονται πολύ...άρα οι ρίζες έχουν έναν επιπλέον λόγο να στρεσάρονται... Και, τέλος, τα πεζοδρόμια και οι νησίδες είναι περιοχές υψηλής χρήσης, άρα τα δέντρα υπόκεινται σε υψηλό κίνδυνο τραυματισμών, άστοχων επεμβάσεων, βανδαλισμών, κλπ.
Στα πεζοδρόμια και στις νησίδες της πόλης της Σπάρτης υπάρχουν, συνολικά, περίπου 36 είδη Δέντρων. Οι πολίτες δεν τα γνωρίζουν όλα, γνωρίζουν -όπως προείπαμε- όσα τους έχουν απασχολήσει...
Τα είδη που υπάρχουν είναι (παραθέτω τα κοινά ονόματά τους και συμπεριλαμβάνω και τους θάμνους που έχουν διαμορφωθεί ως δεντράκια): Αγγελική (4-5), Ακακία Κωνσταντινουπόλεως, Βερικοκιά (1), Βραχυχίτωνας, Γιακαράντα (1), Γρεβιλλέα (1), Δάφνη, Έλατο (1), Ελιά, Ευκάλυπτος (2-3), Ευώνυμο (2-3), Ιπποκαστανιά, Ιτιά Κλαίουσα (1-2), Καλλιστήμονας, Κουκουναριά (2-3), Κουτσουπιά, Κυπαρίσσι (1;), Λαγκεστρέμια (2-3), Λεμονιά (4-5), Λιβόκεδρος (3-4), Λιγούστρο, Μαγνόλια μεγανθής, Μιμόζα (1), Μοσχοϊτιά (2-3), Μουριά, Μυρτιά (1), Νεραντζιά, Ουασιγκτόνια (Φοινικοειδές), Πικροδάφνη, Πλάτανος, Προύνος, Φοίνικας Κανάριος, Ψευδακακία, Ψευδομελιά, Εσπεριδοειδή άλλα: Πορτοκαλιά & Μανταρινιά (4-5).
Τα περισσότερα από αυτά τα συναντάμε σπάνια ή σε συγκεκριμένες θέσεις στην πόλη. Πάνω από το 80% του συνολικού αριθμού των δέντρων αποτελείται από 4 μόλις είδη: Νεραντζιά, Ουασιγκτόνια (Φοινικοειδές), Βραχυχίτωνας, Καλλιστήμονας.
Σημειώνω, ότι στις Πλατείες και Πάρκα μέσα στην πόλη, υπάρχουν ακόμα Δέντρα των εξής επιπλέον 8 ειδών: Καζουαρίνα, Κέδρος (Ιμαλαϊων), Κορλετέρια, Λεύκα (Μαύρη), Μπρουσονέτια Πεύκη (Τραχεία), Σοφόρα, Χαρουπιά.
(Παρένθεση: επειδή η Σπάρτη είναι Ιστορική πόλη, αναφέρω κι ότι από τα παραπάνω 44 είδη, μόλις 14 είδη είναι Ιθαγενή (με την αυστηρή έννοια, δηλαδή “υπήρχε περίπτωση να τα είχε δει ο Λεωνίδας”), τα εξής: Δάφνη, Έλατο, Ελιά, Ιπποκαστανιά, Κουκουναριά, Κουτσουπιά, Κυπαρίσσι, Μυρτιά, Πικροδάφνη, Πλάτανος, Λεύκα (Μαύρη), Μοσχοϊτιά, Πεύκη (Τραχεία), Χαρουπιά).
Άρα, συνολικά, η φαντασία μας ως πολίτες για τα είδη Δέντρων που έχουμε βιώσει στην πόλη μας, είναι περιορισμένη...!
Αυτό είναι αναπόφευκτο, και μάλιστα όσο πιο μικρή η πόλη, τόσο μικρότερη αναμένεται να είναι η ποικιλία υφιστάμενων ειδών Δέντρων...για παράδειγμα στο Δ. Θεσσαλονίκης υπάρχουν 92 είδη, στη Βαρκελώνη 168, κ.ο.κ.
Ποια είναι όμως η “παλέτα” μας; Πόσα είδη “Αστικών Δέντρων” υπάρχουν;
Εμμμ...όλα (?)... Θέλω να πω, όλα τα Δέντρα μπορούν να φυτευτούν στην πόλη, αρκεί να κάνουν για τη θέση και τη χρήση!
Για πόσα είδη μιλάμε δηλαδή κατ’ αρχήν; Υπολογίζω ότι όλα μαζί τα είδη / ποικιλίες / εμπορικές ποικιλίες - κλώνοι, για τα οποία μπορούμε κατ’ αρχήν να συζητάμε (στην Ελλάδα), είναι περίπου... 750 με 1.000!
Πώς επιλέγουμε ποια είδη δέντρων “κάνουν” για την περίπτωση που μελετάμε;
Χρησιμοποιούμε κριτήρια επιλογής. Ανάλογα με την περίπτωση, μπορούν να τεθούν αρκετά τέτοια κριτήρια. Παραθέτω ιεραρχικά αυτά που μου έρχονται στο μυαλό, σημειώνοντας με * αυτά που θεωρώ απαραίτητα στη συγκεκριμένη περίπτωση:
0. Υπάρχει στο εμπόριο στην Ε.Ε. (στο μέγεθος που θέλουμε); *
1. Προσαρμογή στις κλιματικές συνθήκες του τόπου & της θέσης, στο παρόν *,
2. Προσαρμογή στις κλιματικές συνθήκες του τόπου & της θέσης, στο μέλλον, όπως τις προβλέπουν τα μοντέλα *,
3. Αντοχή / καταλληλότητα φύτευσης σε συμπιεσμένα / σφραγισμένα εδάφη (πλακοστρωμένα, δίπλα σε άσφαλτο, κλπ) *,
4. Γνωστές καταστρεπτικές και μη ιάσιμες ασθένειες του είδους (στην Ελλάδα ή/και στις χώρες προέλευσης των φυτών) *,
5. Δημιουργία ισχυρών οχλήσεων (επικινδυνότητα λόγω τοξινών, ισχυρά ξενικά αλλεργιογόνα, κλπ) *,
6. Ύψος στην ωριμότητα (συσχέτιση με τα χαρακτηριστικά της θέσης φύτευσης) *,
7. Πλάτος κόμης στην ωριμότητα (συσχέτιση με τα χαρακτηριστικά της θέσης φύτευσης) *,
8. Αειθαλές / Φυλλοβόλο *,
8α. Πλατύφυλλο / Κωνοφόρο (σε περίπτωση Αειθαλούς) *,
9. “Επιθετικότητα” ριζικού συστήματος *,
10. Ικανότητα σφράγισης/διαμερισματοποίησης τομών/τραυματισμών *,
11. Αντοχή στις ανεμοπιέσεις (βάσει των χαρακτηριστικών του τόπου) *,
12. Ταχυαυξές (μικρού “προσδόκιμου υγιούς ζωής”) / Βραδυαυξές *,
13. Ιθαγενές / Αλλόχθονο *,
14. ιδιαίτερες εδαφικές απαιτήσεις (pH) *,
15. ιδιαίτερες απαιτήσεις σε νερό άρδευσης, θρεπτικά στοιχεία, κ.ά.,
16. ανθοφορία / χρώμα,
17. ιδιαίτερα στοιχεία περιβαλλοντικών και βιοκλιματικών χαρακτηριστικών του είδους.
Με τη χρήση των κριτηρίων (όσων από τα παραπάνω είναι διαθέσιμα) αποκλείουμε πολλά είδη, φτάνοντας σε μια πιο περιορισμένη και διαχειρίσιμη παλέτα επιλογής. Για παράδειγμα, μόνο με τη χρήση των κριτηρίων 1 ως και 5, για την περίπτωσή μας η επιλογή περιορίζεται μεταξύ περίπου 140 διαφορετικών ειδών/ποικιλιών/εμπορικών ποικιλιών. Χρησιμοποιώντας το σύνολο των κριτηρίων, η εμπειρία μου είναι ότι, στην περίπτωση των μεγάλου μεγέθους δέντρων, φτάνεις σε μια πολύ διαχειρίσιμη παλέτα λίγων δεκάδων ειδών.
Μετά την επιμέρους μελέτη του κάθε είδους σε σχέση με τα χαρακτηριστικά των θέσεων και του τόπου φύτευσης και των πόρων που υπάρχουν (π.χ. διαχειριστικές ανάγκες που έχουν), σε συνδυασμό με τη διασταύρωση πρακτικής εμπειρίας επί του είδους, συνήθως καταλήγεις σε λίγα είδη που μπορούν να προταθούν αξιόπιστα.
Εκεί πια, μπαίνει το υποκειμενικό κριτήριο, που περιλαμβάνει και την αισθητική.
{Παρένθεση: εδώ εμφανίζεται ο γνωστός “ωχαδελφιστής” Μελετητής: “σιγά βρε φίλε, γιατί να μπούμε σε τέτοιον κόπο για...την πράσινη “παπάρα”? (όρο που χρησιμοποιούν ορισμένοι Καθηγητές Αρχιτεκτονικής για το Πράσινο);
Γιατί μιλάμε για Μεγάλα Ζωντανά Πλάσματα, τα οποία θέλουμε να μεγαλώνουν και ζουν με υγεία, κοντά και δίπλα στους Ανθρώπους της πόλης, για πολλές δεκάδες χρόνια...
Γιατί είναι επιλογή 10 φορές πιο κρίσιμη και δύσκολη από το... τι σκληρά υλικά θα βάλουμε... Τα σκληρά υλικά θα έχουν αλλάξει 3-4 φορές, μέχρι να ξαναχρειαστεί να μιλήσουμε για αλλαγή των Δέντρων... Άρα χρειάζεται σοβαρή Μελέτη! Κλείνει η παρένθεση}.
Ποια εργαλεία έχουμε, ως Υπηρεσίες Πρασίνου, για να επιλέξουμε Είδη Δέντρων;
(πολλή πληροφορία εδώ!)
Μέχρι πρόσφατα, τα μόνα εργαλεία που υπήρχαν ήταν οι πληροφορίες από την αγορά (φυτώρια), σε συνδυασμό με τη λίγη αλλά πολύτιμη σχετική ειδική βιβλιογραφία (“Δασοκομία Πόλεων” του Ντάφη, “Θάμνοι και Δέντρα στην Ελλάδα” του Αραμπατζή, “Millepiante”, “Καλλωπιστικά φυτά για Ελληνικούς κήπους” του Τσαλικίδη, κλπ).
Όμως τα τελευταία χρόνια τα πράγματα έχουν αλλάξει ριζικά: πλέον με το Internet έχουμε τη δυνατότητα να παρακολουθούμε όλες τις χώρες και τους Δήμους που έχουν παρόμοιο κλίμα και συνθήκες με εμάς. Και να βρίσκουμε πολλές και επεξεργασμένες πληροφορίες για τα Δέντρα και τις φυτεύσεις.
(Και, παράλληλα, η Ελληνική παραγωγή δέντρων έχει ζημιωθεί πολύ: η συντριπτική πλειοψηφία δέντρων για φύτευση είναι εισαγωγές, από Ιταλία κυρίως...οπότε η αξία των πληροφοριών της αγοράς έχει αναλογικά μειωθεί).
Το πρώτο που κοιτάμε και μας νοιάζει, είναι το Κλίμα. Και είμαστε τυχεροί που Μεσογειακό Κλίμα υπάρχει σε σχεδόν όλες τις Ηπείρους! Άρα παρακολουθούμε και Καλιφόρνια και Αδελαϊδα και Cape Town! Και βέβαια όλη τη Μεσόγειο: τους Δήμους, τα ερευνητικά Ινστιτούτα, κλπ.
Ποιοτική πληροφορία, για όλων των κατηγοριών φυτά που αναπτύσσονται σε Μεσογειακά κλίματα, παρέχει o Σύλλογος Μεσογειακής Κηπουρικής - Mediterranean Garden Society (που έχουμε την τιμή και τύχη η έδρα του να είναι στην Ελλάδα) μέσα από τις δράσεις του και το εξαιρετικό περιοδικό The Mediterranean Garden Journal. Βλ.: https://www.mediterraneangardensocietygreece.org/ Αλλά το Internet είναι Ωκεανός. Και η πρόοδος που έχουν κάνει οι άλλες χώρες στα θέματα Πρασίνου και Δέντρων, είναι θεαματική (ή για να το πω όπως είναι: έχουμε μείνει θεαματικά πίσω). Οι σχετικές πηγές στο Internet είναι άπειρες.
Οπότε δεν έχει νόημα, δεν γίνεται, εδώ να παραθέσω όλες τις πηγές που μπορεί κάποιος να χρησιμοποιήσει. Θα αναφερθώ μόνο στο “πώς να βρω προς ποια χώρα / ποιόν Δήμο της Μεσογείου να εστιάζω;”
Χρησιμοποιώντας την ΤΠΣ, βλέπουμε ότι η Σπάρτη έχει μεγάλη κλιματική ομοιότητα με Barcelona, Montpellier, Palermo!
Άρα, κατ’ αρχήν μου είναι χρήσιμο να δω τι επιλογές έχουν κάνει και τι πληροφορίες έχουν για τα δέντρα τους, π.χ. στη Βαρκελώνη!
Η Βαρκελώνη είναι (ω τύχη) μάλλον η πόλη της Μεσογείου, με την μεγαλύτερη και πιο οργανωμένη ανάπτυξη των Υπηρεσιών Πρασίνου της, καθώς και της σχετικής πληροφόρησης που παρέχει προς τους πολίτες, κλπ... Έτσι, βρίσκουμε:
Όλα αυτά είναι τεράστια βοήθεια! Μαζί με τις βιβλιογραφικές πληροφορίες, την υφιστάμενη γνώση, τη γνώση συναδέλφων της αγοράς, την πρακτική εμπειρία σε άλλους Δήμους, τη διαρκή και επικαιροποιημένη πληροφόρηση για νέες ασθένειες, χτίζεται εν τέλει μια πλούσια και βαθιά ταξινόμηση των χαρακτηριστικών κάθε διαθέσιμου για φυτεύσεις Δέντρου, ανάλογα με τις ειδικές συνθήκες της κάθε περίπτωσης όπου επιθυμούμε νέα φύτευση...
Φτάνουμε δηλαδή στο ιδανικό “Το κατάλληλο Δέντρο για την κατάλληλη θέση”!
Βέβαια, δεν έχουν όλες οι περιοχές την τύχη να ...μοιάζουν κλιματικά με τη Βαρκελώνη. Αλλά πληροφορίες υπάρχουν πλέον διαθέσιμες πολλές, αρκεί να ψάξει κανείς!
Τελειώνοντας, να παραθέσω και 5 άλλες πηγές με χαρακτηριστικά Δένδρων, οι οποίες πάντα αξίζει να τσεκάρονται και οι οποίες μπορεί να είναι χρήσιμες και για άλλες περιοχές:
- Το καταπληκτικό Plant Finder του Missouri Botanical Garden, το οποίο έχει το επιπλέον bonus για κάθε είδος να δίνει ηχογράφηση της προφοράς του Λατινικού (Βοτανικού) ονόματος! Βλ.: http://www.missouribotanicalgarden.org/plantfinder/plantfindersearch.aspx
- Το Γαλλικό SESAME, το πληρέστερο εργαλείο που ξέρω, επιλογής Δέντρων ανάλογα με τα χαρακτηριστικά του τόπου / θέσης κλπ, που φτιάχτηκε ειδικά για την πόλη του Metz στη ΒΑ Γαλλία - από τα 85 φυτά που αξιολόγησαν, περίπου τα μισά είναι γνωστό ότι φυτεύονται και στην Ελλάδα. Βλ.: https://www.cerema.fr/fr/actualites/sesame-projet-innovant-autour-arbre-arbuste-urbain?fbclid=IwAR2rlDnt5pU3dexTUcabiE_-PwHKwWQRQndFgHQN6-8-PGp6F7rznjk_HhE
- Οι κατάλογοι του Βρετανικού PFAF (Plants For A Future), με εκατοντάδες φυτά και πάρα πολλά χαρακτηριστικά για το καθένα! Βλ.: https://pfaf.org/user/default.aspx
- Τέλος, οι “Οδηγοί αναφοράς” του i-Tree (“i-Tree Streets Reference City Community Tree Guides”) για τα Αστικά Δένδρα σε διάφορες περιοχές της Καλιφόρνια, που (ορισμένοι) περιέχουν αναλυτικούς πίνακες ειδών και των χαρακτηριστικών τους. Βλ.: https://www.itreetools.org/support/resources-overview/i-tree-methods-and-files/i-tree-streets-reference-city-community-tree-guides.Καλές φυτεύσεις εύχομαι !!!
Μιχάλης Π. Αναστασιάδης - Keith,
Γεωπόνος Γ.Π.Α. Αξιοποίησης Φυσικών Πόρων & Γεωργικής Μηχανικής,
MSc Περιβαλλοντική Διαχείριση,
Προϊστ. Τμ. Περιβάλλοντος στο Δ. Σπάρτης
ΑΝΑΛΟΓΑ ΑΡΘΡΑ:
