Ο μύθος του Φοίνικα και η αναγέννηση μέσα από τις φλόγες

        Η σχέση της φωτιάς με τα μεσογειακά οικοσυστήματα. Θα δούμε ότι οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι έβλεπαν τη φύση να επανέρχεται μετά από τη φωτιά και την θεώρησαν ως ένα από τα 3 βασικά στοιχεία του σύμπαντος (τα άλλα το νερό και ο αέρας). Έτσι μάλλον εμπνεύσθηκαν το μύθο του αναγεννημένου Φοίνικα μέσα από τις φλόγες. Πιστέψτε με δεν πρόκειται για μύθο, αλλά είναι μια πραγματικότητα, απλά δεν αφορά πουλί, αλλά φυτά. Θα σας εξηγήσω με όσο πιο απλά λόγια γίνεται, πως μέσα από τις στάχτες του καμένου δάσους αναγεννιέται ένα νέο υγιέστερο και δυνατότερο δάσος.

        Θα αναφερθούμε στο θαυμαστό τρόπο που επιβιώνουν οι θάμνοι στις φωτιές και αύριο θα μιλήσουμε για το πώς τα καταφέρνουν τα πεύκα. Ας δούμε λοιπόν πως!

    Τα μεσογειακά φυτά πρώτα από όλα έπρεπε να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους, από την ίδια τη φωτιά, προκειμένου να επιτύχουν τη συνέχειά τους. Για να το πετύχει αυτό η μεσογειακή βλάστηση ανέπτυξε ειδικούς μηχανισμούς επιβίωσης από τις φλόγες των δασικών πυρκαγιών. Οι πρώτοι μελετητές αυτής της συμπεριφοράς βλέποντας ότι αυτό που έπονταν ήταν καλύτερο από το προηγούμενο, έφθασαν (όχι αδικαιολόγητα) στο ακραίο συμπέρασμα ότι τα μεσογειακά είδη επιθυμούν τη φωτιά. Έτσι δόθηκε σ΄ αυτά η ονομασία "πυρόφιλα". Η λέξη αυτή αντικαταστάθηκε αργότερα από τη λέξη "πυρόφυτα", για να αποφευχθούν πιθανές παρεξηγήσεις αλλά και να επισημανθεί το γεγονός ότι τα φυτά αυτά μπορούν να ανταπεξέλθουν μιας δασικής πυρκαγιάς, χάρη στους μηχανισμούς αντοχής που διαθέτουν απέναντι στη φωτιά, αλλά και της ταχύτατης φυσικής αναγέννησής τους μετά από αυτήν.

            Τα πυρόφυτα είδη διακρίνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες τα παθητικά και τα ενεργητικά πυρόφυτα.

Τα παθητικά πυρόφυτα

Τα παθητικά πυρόφυτα εμφανίζουν απλά υψηλό βαθμό αντοχής στις φλόγες και τις υψηλές θερμοκρασίες της φωτιάς, ως αποτέλεσμα ποικίλων μηχανισμών (μηχανικών, φυσικοχημικών κ.ά.), όπως είναι για παράδειγμα:

• Η φελλοφόρος δρυς ή η μαύρη πεύκη με τον παχύ φλοιό που δύσκολα καίγεται και προστατεύει το κάμβιο από υπερθέρμανση,

• Το αρμυρίκι και διάφορες δρύες που παρουσιάζουν χαμηλή ευπάθεια στη φωτιά, λόγω υψηλής περιεκτικότητας μεταλλικών στοιχείων στο ξύλο τους,

• Η κουκουναριά που με τη φυσική αποκλάδωση απομακρύνει τα κλαδιά της από το έδαφος και τις έρπουσες πυρκαγιές,

• Διάφορα γεώφυτα και φτέρες που φυλάσσουν τα αναπαραγωγικά τους όργανα κάτω από το έδαφος.

Τα ενεργητικά πυρόφυτα

Τα ενεργητικά πυρόφυτα είναι αυτά που ο μηχανισμός αναπαραγωγής τους ενεργοποιείται αμέσως μετά τη φωτιά. Ο μηχανισμός αυτός οδηγεί στη φυσική αναγέννηση της βλάστησης

• Είτε μέσω της βλαστητικής οδού (ριζοβλάστηση και πρεμνοβλάστηση), όπως συμβαίνει στο πουρνάρι, στην κουμαριά, στο δεδρώδες ρείκι, στην άρκευθο και στους περισσότερους μεσογειακούς θάμνους.

• Είτε μέσω των σπόρων που προστατεύονται (συνήθως μέσα στους κώνους ή μέσα στο έδαφος) κατά τη διάρκεια της φωτιάς, για να ελευθερωθούν αμέσως μετά και να οδηγήσουν στην αναγέννηση της καμένης έκτασης, όπως συμβαίνει με τα κωνοφόρα είδη της μεσογειακής βλάστησης, δηλαδή τη χαλέπιο και την τραχεία πεύκη καθώς και με τα λαδάνια.

        Αξίζει εδώ να αναφερθούμε αναλυτικότερα στο μηχανισμό προσαρμογής των μεσογειακών ειδών στις συνθήκες που διαμορφώνονται στις πυρόπληκτες περιοχές, σε ότι αφορά τους αείφυλλους θάμνους και τα κωνοφόρα είδη.

Προσαρμογή των θάμνων

Τρία είναι τα στοιχεία που ενδιαφέρουν το θέμα μας:

    1. Οι θάμνοι της μεσογειακής βλάστησης περιέχουν συνήθως αιθέρια έλαια και αρωματικές ουσίες κατά κανόνα εύφλεκτες. Στις μεγάλες ζέστες τα αέρια αυτά εξατμίζονται στον περιβάλλοντα χώρο και δημιουργούν ένα εκρηκτικά αναφλέξιμο αέριο μίγμα. Είναι δηλαδή σαν τις αναθυμιάσεις σε βενζινάδικο.

2. Οι μεσογειακοί θάμνοι διαθέτουν οφθαλμούς οι οποίοι βρίσκονται σε λήθαργο για δεκαετίες και ενεργοποιούνται όταν το φυτό έχει χάσει το υπέργειο τμήμα του (από φωτιά ή κοπή). Οι οφθαλμοί αυτοί βρίσκονται προστατευμένοι μέσα σε ένα μόρφωμα από σκληρό άκαυτο ξύλο μεταξύ του υπέργειου τμήματος του θάμνου και του ριζικού συστήματος. Το μόρφωμα αυτό (ρόζος) προστατεύει και τους οφθαλμούς, αλλά και το ριζικό σύστημα από την πυρκαγιά. Το χαρακτηριστικό αυτό το χρησιμοποιούν οι κατασκευαστές της πίπας των καπνιστών.

3. Τα θρεπτικά συστατικά των θάμνων αποθηκεύονται στο πλούσιο ριζικό σύστημα. Σε αντίθεση με τα υπόλοιπα είδη οι μεσογειακοί θάμνοι τα αποθησαυριστικά τους στοιχεία δεν τα αποθηκεύουν στους ετήσιους κλαδίσκους, αλλά τα στέλνουν κάτω στη ρίζα. Γι’ αυτό και παραμένουν θάμνοι. Δηλαδή αυξάνουν υπόγεια προς τα κάτω αντίθετα με τα δένδρα. Αυτό γίνεται ώστε όταν καούν να έχουν διαθέσιμη ενέργεια για να εκπτύξουν νέα παραβλαστήματα και νέο φύλλωμα (μέχρι να αρχίσουν να φωτοσυνθέτουν ξανά).

        Έχουμε λοιπόν τη φωτιά που ενισχύουν τα αιθέρια έλαια και οι αρωματικές ουσίες, τους οφθαλμούς που ενεργοποιούνται μετά τη φωτιά και τη διαθέσιμη αποθηκευμένη τροφή για την πρώτη έκπτυσση των νέων πρεμνοβλαστημάτων. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα από την επόμενη μιας πυρκαγιάς να αρχίζει η πρεμνοβλάστηση και η δημιουργίας νέας ζωής.

        Από μετρήσεις που πραγματοποιήσαμε στους διάφορους θάμνους που κάηκαν σε διάφορες εποχές του χρόνου διαπιστώσαμε ότι οι θάμνοι αποκτούν το 70-80% του αρχικού τους μεγέθους μόλις τη δεύτερη βλαστητικά περίοδο. Αυτό σημαίνει ότι το έδαφος παραμένει γυμνό και χωρίς προστασία μόλις για ένα ή δύο χρόνια. Τα αποτελέσματα των μετρήσεων έγιναν αποδεκτά διεθνώς και πολλές παρόμοιες εργασίες βασίζονται σε αυτά.

        Το εκπληκτικό είναι ότι οι θάμνοι που «ενοχοποιούνται» για το φαινόμενο της αλληλοπάθειας (η δηλητηρίαση του εδάφους με ανασταλτικές ουσίες για την ανάπτυξη του ριζικού συστήματος των νέων φυτών), όπως η σουσούρα, πρεμνοβλαστάνουν με καθυστέρηση δύο ή τριών χρόνων μετά τη φωτιά, δίνοντας έτσι τον απαραίτητο χρόνο ριζοβλάστησης των φυταρίων της πεύκης και άλλων ειδών.

Ταξός-Ιταμός

Ο Ίταμος

Κειμενο του Παύλου Κωνσταντινίδη

Δασολόγου Ερευνητή ΙΔΕ

    Στη Σιθωνία βρίσκεται ένα από τα γηραιότερα δένδρα της Ευρώπης ο Ίταμος, που έδωσε το όνομα και σε ολόκληρο τον ορεινό όγκο της χερσονήσου. Βρίσκεται σε ένα μικρό πλάτωμα της βουνοκορφής σε υψόμετρο περίπου 810 μ. Συγκρίνοντας την ταχύτητα αύξησης του πάχους και της σημερινής διαμέτρου υπολογίζουμε ότι η ηλικία του πρέπει να είναι μεταξύ 2000 και 2300 ετών. Είναι πιθανόν στην εποχή του Μέγα Αλέξανδρου να ήταν μικρό δενδράκι. Έχει κηρυχτεί Διατηρητέο Μνημείο της Φύσης.

    Το φυτό αυτό είναι γνωστό ως Τάξος ο ραγώδης (Taxus baccata), ήμερο έλατο, καρκαριά, δένδρο του θανάτου. Κατατάσσεται στα κωνοφόρα είδη, αποτελεί όμως μια ειδική περίπτωση αφού οι καρποί που σχηματίζει δεν είναι κώνοι. Είναι είδος σκιόφυτο και καταλαμβάνει την πρώτη θέση από άποψη αντοχής στη σκιά από όλα τα ελληνικά είδη των δασικών δέντρων.

    Ο Ίταμος αναφέρεται σε πολλούς αρχαίους Ευρωπαϊκούς λαούς. Οι Κέλτες τον θεωρούσαν ότι αποτελεί το πιο ισχυρό δέντρο για προστασία ενάντια στο κακό.

    Ο ελληνολάτρης γερμανός φυσιοδίφης Χέλμουτ Μπάουμαν στο έργο του «Η Ελληνική χλωρίδα στο μύθο, την τέχνη και τη λογοτεχνία» αναφέρει για τον Ίταμο: «... Ο ίταμος ήταν αφιερωμένος στις Ερινύες, τις χθόνιες θεότητες της εκδίκησης, που τιμωρούσαν τις ανθρώπινες ασέβειες με το δηλητήριο αυτού του δέντρου». Η θεά Άρτεμις χρησιμοποιούσε βέλη ποτισμένα σε δηλητήριο ίταμου. Με εντολή της μητέρας της Λητούς, σκότωσε με αυτά τα βέλη τα παιδιά της Νιόβης, η οποία καυχιόταν για την πολυτεκνία της (΄Ομηρος Ιλ. 11.24.607). Η Άρτεμις λατρευόταν, σ΄ ένα ναό, που βρισκόταν μέσα σ΄ ένα μεγάλο δάσος από ίταμους στο αρκαδικό βουνό Αρτεμίσιο.

    Σύμφωνα με τον Διοσκουρίδη το φυτό που το ονομάζει «σμίλαξ» αναδίδει δηλητηριώδης ατμούς, κι όποιος κοιμηθεί η καθίσει να φάει κάτω από αυτό μπορεί και να πεθάνει. Τον περιγράφει ο Θεόφραστος ως «μίλος» στο «Περί φυτών ιστορίες». Το ξύλο του δένδρου είναι ιδιαίτερα σκληρό και χρησιμοποιείτο πολύ από τους αρχαίους Έλληνες για την κατασκευή όπλων, μουσικών οργάνων και ξύλινων αγαλμάτων.

    Είναι ιδιαίτερα τοξικό φυτό. Το ξύλο, ο φλοιός, οι τρυφεροί βλαστοί, τα σπέρματα και οι βελόνες περιέχουν μια δηλητηριώδη αλκαλοειδή ουσία, την ταξόλη, που έχει παραλυτική επίδραση στην καρδιά. Αντίθετα το κόκκινο περίβλημα των καρπών, που είναι ζελατινώδες με πολύ γλυκιά γεύση, δεν είναι δηλητηριώδες και καταναλώνεται ολόκληρο από τα πτηνά και με αυτόν τον τρόπο διασπέρνουν τα σπέρματά του. Γι αυτό το δημώδες όνομά του είναι «δέντρο του θανάτου». Σήμερα, η ταξόλη κυκλοφορεί με την εμπορική ονομασία Paclitaxel (πακλιταξέλη)

        Στο Μεσαίωνα θεωρήθηκε το «πράσινο όπλο» γιατί από το ξύλο του κατασκευάζονταν τα πιο ισχυρά και αριστοτεχνικά τόξα, δόρατα, τσεκούρια, ακόντια και άλλα πολεμικά όπλα της τότε εποχής. Συνέπεια της τεράστιας ζήτησης που για πολεμικούς σκοπούς (για την κατασκευή τόξων) είχε η ξυλεία του ίταμου σχεδόν εκλείψει από τα δάση της Κεντρικής Ευρώπης, στα μέσα του 16ου αιώνα.

Οι Βελανιδιές

 Οι Βελανιδιές 

του F.Ferrini 

        Οι βελανιδιές έπαιζαν πάντα θεμελιώδη ρόλο στην ανάπτυξη της ανθρώπινης κοινωνίας ως ξυλεία για κατασκευές και για τη ναυπηγική βιομηχανία. Ας σκεφτούμε την Quercus petraea (η βελανιδιά), τόσο σημαντική. ακριβώς λόγω της αντοχής της, ακόμη και στο νερό, η βελανιδιά έχει χρησιμοποιηθεί μαζικά για την κατασκευή πλοίων και σπιτιών και θεμελίων (οι στύλοι πάνω στους οποίους βρίσκεται ολόκληρη η υπέροχη πόλη της Βενετίας είναι σε μεγάλο βαθμό κατασκευασμένοι από δρυς.     

    Φανταστείτε τη Σαρδηνία του παρελθόντος, τότε γεμάτη δάση και στη συνέχεια λεηλατημένη από αυτά, απογυμνωμένη από τις βελανιδιές της παντού. Τουλάχιστον οι όμορφες βελανιδιές φελλού παραμένουν. Έτσι, αυτά τα Fagaceae είναι πραγματικά πολύ σημαντικά, έχουν συνοδεύσει ολόκληρη την ιστορία της ανθρωπότητας και την ανάπτυξή της σχεδόν πάντα πολύ επεμβατική, παρέχοντας ξύλο, ομορφιά (ακόμη και σήμερα, στα πάρκα και τα δάση μας), ακόμη και φαγητό. Στην πραγματικότητα, η βελάνιδιά ονομαζόταν πάντα αρτόκαρπο, ένας πολύτιμος πόρος για την επιβίωση πολλών ορεινών πληθυσμών. Τα βελανίδια  αποξηράνθηκαν για να διευκολυνθεί η διατήρησή τους κατά τη διάρκεια των χειμερινών περιόδων, εκείνων που ήταν πιο δύσκολο να ξεπεραστούν τους προηγούμενους αιώνες, και δεν είναι αδύνατο να βρούμε ακόμα, κατά τη διάρκεια εκδρομών στη μέση των Απεννίνων μας, ορισμένα χαρακτηριστικά κτίρια, τα metati ή seccatoi, πέτρινες κατασκευές όπου αυτά τα φρούτα βελανιδιάς αποξηράνθηκαν εκθέτοντάς τα σε ράφια και ανάβοντας φωτιές κάτω από αυτά,

     Μετατρέποντάς τα με σύνεση και επιδεξιότητα, μια λεπτή και μακρά λειτουργία ημερών και ημερών, τέτοια ώστε να ανατίθεται μόνο στους πιο έμπειρους, τους ηλικιωμένους, κάποτε τόσο πολύτιμους στη ζωή μας. Ορισμένες βελανιδιές παρέχουν επίσης βρώσιμα φρούτα για τον άνθρωπο, αν και μπορούν να καταναλωθούν μετά από εργασίες βρασμού για να εξαλείψουν την περίσσεια τανίνης που θα τις έκανε πικρές στη γεύση. Μέχρι σήμερα, εξακολουθούν να υπάρχουν εκείνοι που τα τρώνε, στη Νότια Ιταλία και το Μαρόκο. και μιλώντας για αυτά τα θεμελιώδη δέντρα, θα θέλαμε να προτείνουμε να διαβάσετε ένα όμορφο βιβλίο, "Η βελανιδιά. Η κοινωνική ιστορία ενός δέντρου." από τον W.B. Logan. Μεταξύ άλλων, περιγράφει τις μετακινήσεις του ανθρώπου από τη Μέση Ανατολή σε άλλες ακτές ακριβώς ως συνάρτηση της παρουσίας βελανιδιών στα επιλεγμένα εδάφη, τα δέντρα που θα παρείχαν καταφύγιο (επιτρέποντας την κατασκευή σπιτιών), τη δυνατότητα περαιτέρω κίνησης (κατασκευή πλοίων), παρέχοντας τροφή για ανθρώπους και ζώα όπως χοίρους (σκεφτείτε το διάσημο ισπανικό ζαμπόν Patanegra, λαμβάνονται από χοίρους που τρέφονται μόνο με βελανίδια ή χοίρους της Τοσκάνης της φυλής Cinta Senese)· Φρέσκα φύλλα δόθηκαν στα ζώα, τανίνες χρησιμοποιήθηκαν για να επεξεργαστους τα  δέρματα.

Οι ζώνες βλάστησης της Ελλάδας

 Οι ζώνες βλάστησης της Ελλάδας.

Πολύς λόγος γίνεται για την ευφλεκτικότητα των θερμόβιων πεύκων (χαλεπίου και τραχείας) και πολλοί προτείνουν να αντικατασταθούν από φυλλοβόλα δένδρα που θεωρούνται δύσφλεκτα. Πριν από  αυτό έγινε στην Πάρνηθα ξεσηκώνοντας τη διαμαρτυρία των επιστημόνων και των κατοίκων. Πριν 25 χρόνια μετά την πυρκαγιά του Σέιχ-Σου της Θεσσαλονίκης επιχειρήθηκε το ίδιο πράγμα, με την ίδια λογική. Αφού τα πεύκα καίγονται ας τα αντικαταστήσουμε με φυλλοβόλα και θα ήμαστε ήσυχοι τα επόμενα χρόνια. Όμως από τα 100.000 πλατύφυλλα που φυτεύτηκαν, παρά τις προειδοποιήσεις μας, αφού προκλήθηκε μια χωρίς προηγούμενο διαταραχή, δεν επέζησε ΚΑΝΕΝΑ μόλις δύο χρόνια μετά. Και δεν είναι το μοναδικό παράδειγμα.

Γιατί συμβαίνει αυτό; Ποια είναι τα αίτια που τα φυλλοβόλα δεν μπορούν να αναπτυχθούν στην παραλιακή μας ζώνη; Για να το αντιληφθούμε αυτό, θα πρέπει να κατανοήσουμε τις λογικές της φύσης. Θα πρέπει να εξηγήσουμε πως λειτουργούν τα οικοσυστήματα, πως προσαρμόζονται τα διάφορα είδη στα διαφορετικά περιβάλλοντα. Την αρχή θα την κάνουμε σήμερα, όμως επειδή το θέμα είναι μεγάλο και πολύπλοκο θα το ολοκληρώσουμε σε τρία άρθρα. Απόψε θα κάνουμε την αρχή εξηγώντας τι είναι οι ζώνες βλάστησης.

Τι είναι λοιπόν αυτές οι περίφημες ζώνες βλάστησης, πως και γιατί δημιουργούνται; Πόσο σημαντικό είναι να τις γνωρίζουμε πριν κάνουμε αναδασωτικές επεμβάσεις σε οποιαδήποτε περιοχή;

Ας φέρουμε στο μυαλό μας την οροσειρά της Πίνδου. Έστω ένας συγκεκριμένος όγκος αέρα μετακινείται ανατολικά οριζόντια κατά μήκος της θάλασσας. Όταν η όγκος αυτός φθάσει στην Πίνδο υποχρεωτικά αρχίζει να ανεβαίνει σε μεγαλύτερα υψόμετρα. Καθώς ανεβαίνει, διαστέλλεται λόγω της μείωσης της ατμοσφαιρικής πίεσης που σημαίνει ότι τα μόρια αραιώνουν μεταξύ τους. Αυτό με τη σειρά του σημαίνει λιγότερες συγκρούσεις μεταξύ τους. Η ένταση και ο αριθμός των συγκρούσεων των μορίων είναι που καθορίζει τη θερμοκρασία του αέρα. Όσο αυτές είναι αδύναμες τόσο η θερμοκρασία κατεβαίνει (να σας θυμίσω εδώ ότι στο απόλυτο κενό η θερμοκρασία είναι -273ο C (απόλυτο 0)). Δηλαδή κατά την αραίωση του αέρα έχουμε ψύξη, η οποία ονομάζεται αδιαβατική ψύξη, διότι προκαλείται χωρίς χρήση εξωτερικής ενέργειας. Μέχρι τα 600 μ. η ψύξη είναι περιορισμένη. Έτσι μέχρι τα 600 μ. έχουμε αυτό που ονομάζουμε ευμεσογειακή ζώνη με μεσογειακού τύπου κλίμα που χαρακτηρίζεται από άνυδρα θερμά καλοκαίρια και ήπιους μέτρια βροχερούς χειμώνες. Τα φυτά εδώ είναι στο σύνολό τους αείφυλλα (εάν ήταν φυλλοβόλα θα χρειάζονταν 5 φορές περισσότερο νερό την άνοιξη για να βγάλουν νέα φύλλα). 

Πάνω από τα 600 μ. αραίωση του αέρα άρα και η ψύξη είναι μεγαλύτερη και εδώ αρχίζουν να υγροποιούνται οι υδρατμοί που υπάρχουν στην ατμόσφαιρα. Έτσι από αυτό το υψόμετρο αρχίζουν βροχές και τους καλοκαιρινούς μήνες. Όμως η θερμοκρασίες είναι ακόμη σχετικά υψηλές. Από εδώ ξεκινά η παραμεσογειακή ζώνη των θερμόβιων φυλλοβόλων δασών. Εδώ αναπτύσσονται τα θερμόβια φυλλοβόλα δένδρα (δρεις, καστανιές). Τα είδη αυτά μπορούν να διαχειρισθούν το πέσιμο των φύλλων λόγω των καλοκαιρινών βροχών. 

Μετά τα 1000 μ. ο αέρας είναι ακόμη πιο αραιός, η ψύξη ακόμη μεγαλύτερη και οι βροχές λόγω της μεγάλης υγροποίησης των υδρατμών ισχυρές, όλο το χρόνο. Έτσι σε αυτές τις χαμηλές θερμοκρασίες και τις πολλές βροχοπτώσεις εμφανίζεται η ζώνη της οξιάς και της ελάτης και των ορεινών παραμεσόγειων κωνοφόρων. Τα φυτά εδώ έχουν αποκτήσει προσαρμογές ικανές να περνούν μεγάλα διαστήματα παγετών κατά τη χειμερινή περίοδο.

Η τελευταία δασική ζώνη βρίσκεται μεταξύ 1600 και 1800 μ. Είναι η ζώνη των ψυχρόβιων κωνοφόρων. Εδώ κανένα φυλλοβόλο δεν μπορεί να αναπτυχθεί. Μπορούν να επιζήσουν μόνο τα πλέον ανθεκτικά στους παρατεταμένους παγετούς δάση της λευκόδερμης και της δασικής πεύκης, της ερυθρελάτης και της λευκής ελάτης. 

Πάνω από τα 1800 μ., κανένα δασικό είδος δεν αναπτύσσεται. Είναι η εξωδασική ζώνη των υψηλών ορέων και εμφανίζεται στα υψηλά όρη της χώρας, πάνω από τα δασοόρια. Πρόκειται για ψευδαλπικές εκτάσεις. Δεν χαρακτηρίζονται ως αλπικές όπως σε άλλες χώρες, γιατί δεν έχουμε περιοχές με μόνιμους παγετούς. Η βλάστηση αποτελείται από ποώδη κυρίως είδη με διάσπαρτους χαμηλούς θάμνους.

Μετά τις κορυφογραμμές ο αέρας κατέρχεται συστέλλεται και αναλόγως θερμαίνεται (αδιαβατική θέρμανση). Η πορεία εμφάνισης των ζωνών είναι αντίστροφή όμως το ίδιο εμφανής. 

Οι πέντε ζώνες βλάστησης που κυριαρχούν στον Ελλαδικό χώρο: 

1.     Η ευμεσογειακή ζώνη βλάστησης (Quecetalia ilicis) (παραλιακή, λοφώδης και υποορεινή περιοχή).

2.     Η παραμεσογειακή ζώνη βλάστησης (Quercetalia pubescentis) (λοφώδης, υποορεινή). 

3.     Η ζώνη των δασών οξυάς - ελάτης και των ορεινών παραμεσόγειων κωνοφόρων (Fagetalia) (ορεινή, υπαλπική).

4.     Η ζώνη των ψυχρόβιων κωνοφόρων (Vaccinio-Picetalia), (ορεινή - υπαλπική) και 

5.     Η εξωδασική ζώνη των υψηλών ορέων (Astragalo-Acantholimonetalia), (ψευδαλπική).

Όπως εύκολα καταλαβαίνει κάποιος κάθε περιοχή έχει τα δικά της κλιματικά χαρακτηριστικά στα οποία μπορούν να αντεπεξέλθουν μόνο τα προσαρμοσμένα είδη. Κάθε προσπάθεια μεταφοράς ειδών από ζώνη σε ζώνη, είναι εκ προοιμίου αποτυχημένη. Και να σημειώσουμε ότι τα πλατύφυλλα δεν είναι δύσφλεκτα λόγω κατασκευής, αλλά καίγονται δύσκολα διότι στις περιοχές που αναπτύσσονται δεν ευνοούνται οι πυρκαγιές (υψηλές σχετικές υγρασίες, χαμηλές θερμοκρασίες, αραιότερο οξυγόνο). 

Ποιές είναι οι μοναδικές προσαρμογές των μεσογειακών ειδών που τα κάνει ανθεκτικά στα ξηρό άνυδρο κλίμα? 

Μεσογειακή βλάστηση.

Παραπάνω βλέπουμε  πως σχηματίζονται οι ζώνες βλάστησης, ας δούμε ποια είναι η πρώτη ζώνη που χαρακτηρίζεται ως Μεσογειακή. Τι είναι αυτό το περίφημο μεσογειακό κλίμα, ποια είναι η σχέση του με τις δασικές πυρκαγιές και γιατί δεν μπορούμε στις περιοχές που εμφανίζεται να κάνουμε αναδασώσεις με φυλλοβόλα; 

Το μεσογειακό κλίμα χαρακτηρίζεται από τα θερμά, ξηρά καλοκαίρια και μέτρια βροχερούς ήπιους χειμώνες. Θεωρείται μείζων κλιματικός τύπος, όμως έχει και τη μικρότερη έκταση από όλους τους υπόλοιπους κλιματικούς τύπους. Το συναντάμε στη δική μας Μεσογειακή λεκάνη, στην Καλιφόρνια, στη Χιλή, στο ΝΔ άκρο της Αφρικής και της Ν. Αυστραλίας. Πρόκειται για τα ΝΔ τμήματα των μεγάλων ηπειρωτικών μαζών, μεταξύ του 30ού και του 40ού παραλλήλου των δύο ημισφαιρίων. Είναι η περιοχή όπου η προσπίπτουσα ηλιακή ακτινοβολία στην επιφάνεια της γης, είναι ίση με την ανακλώμενη στο διάστημα. Και οι πέντε περιοχές επηρεάζονται από ψυχρά θαλάσσια ρεύματα. Σ' αυτές τις τόσο απομακρυσμένες μεταξύ τους περιοχές, που δεν είχαν ποτέ κάποια χλωριδική επαφή, αναπτύσσεται ένας πανομοιότυπος τύπος βλάστησης, γνωστός ως «αείφυλλη σκληρόφυλλη βλάστηση».

Η ομοιότητα δεν είναι τυχαία και φανερώνει την απίστευτη προσαρμοστική ικανότητα που έχουν οι οργανισμοί. Τα φυτά που συνθέτουν τη βλάστηση στις περιοχές με μεσογειακό κλίμα έχουν ως στόχο να επιβιώσουν στη μακριά άνομβρη θερινή περίοδο. Σε αυτές λοιπόν τις πολύ ιδιαίτερες κλιματικές συνθήκες προσαρμόσθηκαν. Λεπτές ισορροπίες εκατομμυρίων χρόνων, ασύλληπτες λογικές επιβίωσης, προσαρμογές στις αντιξοότητες. Μια ισχυρή θέληση για ζωή από όντα που δεν διαθέτουν εγκέφαλο, δεν περπατούν, ούτε αισθάνονται, όπως τα ζώα και ο άνθρωπος. 

Οι προσαρμογές είναι πολλές, όμως θα αναφερθούμε στις σημαντικότερες για να κατανοήσουμε ότι η βλάστηση (πεύκα και θάμνοι) δεν είναι δυνατόν να αντικατασταθεί από ΚΑΜΙΑ άλλη. 

Η σημαντικότερη προσαρμογή είναι η αειφυλλία. Αν τα είδη που συνθέτουν τις μεσογειακές φυτοκοινωνίες ήταν φυλλοβόλα, θα χρειάζονταν κάθε άνοιξη έως και 5πλάσια ποσότητα νερού για την παραγωγή νέων φύλλων (το 70% της βιομάζας των φύλλων είναι νερό). Αυτό σημαίνει ότι θα καταναλώσουν όλα τα εδαφικά αποθέματα νερού, μέχρι τον Απρίλιο και θα ήταν υποχρεωμένα να επιβιώσουν χωρίς σταγόνα νερό, για μήνες, εφόσον τα καλοκαίρι δεν έχει βροχές (γεγονός αρκετά συχνό). Με την αειφυλλία, εξοικονομούν αυτές τις ποσότητες εδαφικού νερού, που το χρησιμοποιούν με οικονομία στους θερινούς μήνες. 

Ά

 

Άλλη σημαντική προσαρμογή είναι η σκληροφυλλία. Για να μειώσουν την απώλεια νερού στις πολύ θερμές ημέρες, από τους επιδερμικούς πόρους (εφυμενική διαπνοή), τα φυτά συγκεντρώνουν κάτω από την επιδερμίδα των φύλλων τους αδιάβροχες κηρώδεις ουσίες, που τους προσδίδουν χαρακτηριστική σκληρότητα (σκεφτείτε το πουρνάρι). Έτσι παγιδεύουν το νερό, που αλλιώς θα εξατμιζόταν κατά τη διάρκεια των υψηλών θερινών θερμοκρασιών. 

Η διαπνοή είναι μια απαραίτητη φυσιολογική δραστηριότητα των φυτών που συμμετέχει στη μεταφορά νερού και διαλυμένων ανόργανων στοιχείων από τις ρίζες προς τα φύλλα για να γίνει η φωτοσύνθεση, που είναι η βάση της ζωής. Πραγματοποιείται από μικρά ανοίγματα των φύλλων που ονομάζονται στόματα. Εάν σε άνομβρα καλοκαίρια τελειώνει το νερό του εδάφους, τα μεσογειακά και μόνο φυτά, κλείνουν τα στόματα, για να σταματήσει η διαρροή υγρασίας στο περιβάλλον και πέφτουν σε θερινή νάρκη, μειώνοντας στο ελάχιστο τη βιολογική τους δραστηριότητα. 

Μια φυτοκοινωνία αναπτύσσεται σε ανοιχτούς χώρους. Εκατομμύρια σπόροι διάφορων ετήσιων φυτών μεταφέρονται με τον άνεμο. Παπαρούνες, μαργαρίτες, αγριοφράουλες κάνουν το μοναδικό ταξίδι της ζωής τους με τη μορφή των σπόρων, πριν ριζώσουν κάπου. Αν φύτρωναν όλοι, κάθε φυτό θα απαιτούσε μέρος του ελάχιστου εδαφικού νερού, για να αναπτύξει τη βιομάζα του. Αντιμέτωπες με αυτό τον κίνδυνο, οι μεσογειακές φυτοκοινωνίες ανέπτυξαν δύο αμυντικούς μηχανισμούς. Ο πρώτος είναι η μεγάλη πυκνότητα των θάμνων, που, κυριολεκτικά, κρύβουν τον ήλιο από το έδαφος και δεν επιτρέπουν στους νέους σπόρους να φυτρώσουν. 

    Ο δεύτερος μηχανισμός είναι μια εκπληκτική προσαρμογή, η αλληλοπάθεια. Αλληλοπάθεια ονομάζεται η ικανότητα των μεσογειακών θάμνων να εκκρίνουν δηλητήρια στο έδαφος (ουσίες που αναστέλλουν την ανάπτυξη του ριζικού συστήματος των νεαρών φυτών), που εμποδίζουν την ανάπτυξη του ριζικού συστήματος των ετήσιων φυτών. Δηλαδή αποκλείουν από το οικοσύστημα οτιδήποτε θα κατανάλωνε το ελάχιστο εδαφικό νερό. Γι' αυτό δεν υπάρχουν στα μεσογειακά οικοσυστήματα τα συνήθη αγρωστώδη άλλων δασικών τύπων. 

        Η πυκνότητα των θάμνων και η αλληλοπάθεια, όμως, επιδρούν και στους σπόρους των ίδιων των μεσογειακών θάμνων και πεύκων. Και ενώ οι θάμνοι πολλαπλασιάζονται με πρεμνοβλάστηση και ριζοβλάστηση, τα πεύκα δεν διαθέτουν τέτοια ικανότητα. Αναγεννιούνται μόνο με σπόρους. Κάτω από αυτές τις ασφυκτικές συνθήκες, οι σπόροι τους πέφτουν στο έδαφος, αλλά δεν επιβιώνουν. Για να φυτρώσουν νέα δένδρα και να ανανεωθεί το δάσος πρέπει να υπάρξει ΓΥΜΝΟ ΕΔΑΦΟΣ. Η φύση δεν διαθέτει ούτε πριόνια, ούτε τσεκούρια. Την ευκαιρία αυτή θα την προσέφερε μόνο μια πυρκαγιά. Από κεραυνούς πριν τον άνθρωπο. Πριν την εμφάνιση του ανθρώπου οι παλυνολογικές έρευνες (έρευνες γυρεόκοκκων) έδειξαν ότι φωτιές υπήρχαν 100-150 χρόνια σε κάθε περιοχή. 

    Μπορεί η φύση να μετατρέψει το θάνατο σε ζωή, την καταστροφή σε δημιουργία; Μπορεί ο Φοίνικας να μην ήταν μύθος; Τα δέντρα δεν έχουν πόδια για να τρέξουν, ούτε φτερά για να πετάξουν, δεν ανοίγουν φωλιές στο έδαφος για να προφυλαχθούν. Πώς θα εκμεταλλεύονταν το γυμνό έδαφος που δημιουργούσε η φωτιά, αφού θα ήταν και τα ίδια θύματά της; Αυτό είναι αποτέλεσμα μιας ακόμη απίστευτης προσαρμογής των πεύκων και των θάμνων

        ΥΓ. Παρακαλώ πριν πυροβολήσετε το συγγραφέα, κατανοείστε ότι το κείμενο είναι η περιγραφή μιας φυσικής διαδικασίας. Αναφέρεται στις προσαρμογές της βλάστησης στο ακραίο μεσογειακό περιβάλλον και στον αέναο κύκλο φωτιάς και αναγέννησης και μόνο σε φυσικά φαινόμενα. Δεν έχει σχέση με ακούσιους ή εκούσιους εμπρησμούς.

Άρθρο του

Παύλου Κωνσταντινίδη 

Δασολόγος Ερευνητής ΙΔΕ