Ταξός-Ιταμός

Ο Ίταμος

Κειμενο του Παύλου Κωνσταντινίδη

Δασολόγου Ερευνητή ΙΔΕ

    Στη Σιθωνία βρίσκεται ένα από τα γηραιότερα δένδρα της Ευρώπης ο Ίταμος, που έδωσε το όνομα και σε ολόκληρο τον ορεινό όγκο της χερσονήσου. Βρίσκεται σε ένα μικρό πλάτωμα της βουνοκορφής σε υψόμετρο περίπου 810 μ. Συγκρίνοντας την ταχύτητα αύξησης του πάχους και της σημερινής διαμέτρου υπολογίζουμε ότι η ηλικία του πρέπει να είναι μεταξύ 2000 και 2300 ετών. Είναι πιθανόν στην εποχή του Μέγα Αλέξανδρου να ήταν μικρό δενδράκι. Έχει κηρυχτεί Διατηρητέο Μνημείο της Φύσης.

    Το φυτό αυτό είναι γνωστό ως Τάξος ο ραγώδης (Taxus baccata), ήμερο έλατο, καρκαριά, δένδρο του θανάτου. Κατατάσσεται στα κωνοφόρα είδη, αποτελεί όμως μια ειδική περίπτωση αφού οι καρποί που σχηματίζει δεν είναι κώνοι. Είναι είδος σκιόφυτο και καταλαμβάνει την πρώτη θέση από άποψη αντοχής στη σκιά από όλα τα ελληνικά είδη των δασικών δέντρων.

    Ο Ίταμος αναφέρεται σε πολλούς αρχαίους Ευρωπαϊκούς λαούς. Οι Κέλτες τον θεωρούσαν ότι αποτελεί το πιο ισχυρό δέντρο για προστασία ενάντια στο κακό.

    Ο ελληνολάτρης γερμανός φυσιοδίφης Χέλμουτ Μπάουμαν στο έργο του «Η Ελληνική χλωρίδα στο μύθο, την τέχνη και τη λογοτεχνία» αναφέρει για τον Ίταμο: «... Ο ίταμος ήταν αφιερωμένος στις Ερινύες, τις χθόνιες θεότητες της εκδίκησης, που τιμωρούσαν τις ανθρώπινες ασέβειες με το δηλητήριο αυτού του δέντρου». Η θεά Άρτεμις χρησιμοποιούσε βέλη ποτισμένα σε δηλητήριο ίταμου. Με εντολή της μητέρας της Λητούς, σκότωσε με αυτά τα βέλη τα παιδιά της Νιόβης, η οποία καυχιόταν για την πολυτεκνία της (΄Ομηρος Ιλ. 11.24.607). Η Άρτεμις λατρευόταν, σ΄ ένα ναό, που βρισκόταν μέσα σ΄ ένα μεγάλο δάσος από ίταμους στο αρκαδικό βουνό Αρτεμίσιο.

    Σύμφωνα με τον Διοσκουρίδη το φυτό που το ονομάζει «σμίλαξ» αναδίδει δηλητηριώδης ατμούς, κι όποιος κοιμηθεί η καθίσει να φάει κάτω από αυτό μπορεί και να πεθάνει. Τον περιγράφει ο Θεόφραστος ως «μίλος» στο «Περί φυτών ιστορίες». Το ξύλο του δένδρου είναι ιδιαίτερα σκληρό και χρησιμοποιείτο πολύ από τους αρχαίους Έλληνες για την κατασκευή όπλων, μουσικών οργάνων και ξύλινων αγαλμάτων.

    Είναι ιδιαίτερα τοξικό φυτό. Το ξύλο, ο φλοιός, οι τρυφεροί βλαστοί, τα σπέρματα και οι βελόνες περιέχουν μια δηλητηριώδη αλκαλοειδή ουσία, την ταξόλη, που έχει παραλυτική επίδραση στην καρδιά. Αντίθετα το κόκκινο περίβλημα των καρπών, που είναι ζελατινώδες με πολύ γλυκιά γεύση, δεν είναι δηλητηριώδες και καταναλώνεται ολόκληρο από τα πτηνά και με αυτόν τον τρόπο διασπέρνουν τα σπέρματά του. Γι αυτό το δημώδες όνομά του είναι «δέντρο του θανάτου». Σήμερα, η ταξόλη κυκλοφορεί με την εμπορική ονομασία Paclitaxel (πακλιταξέλη)

        Στο Μεσαίωνα θεωρήθηκε το «πράσινο όπλο» γιατί από το ξύλο του κατασκευάζονταν τα πιο ισχυρά και αριστοτεχνικά τόξα, δόρατα, τσεκούρια, ακόντια και άλλα πολεμικά όπλα της τότε εποχής. Συνέπεια της τεράστιας ζήτησης που για πολεμικούς σκοπούς (για την κατασκευή τόξων) είχε η ξυλεία του ίταμου σχεδόν εκλείψει από τα δάση της Κεντρικής Ευρώπης, στα μέσα του 16ου αιώνα.