Ο μύθος του Φοίνικα και η αναγέννηση μέσα από τις φλόγες

        Η σχέση της φωτιάς με τα μεσογειακά οικοσυστήματα. Θα δούμε ότι οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι έβλεπαν τη φύση να επανέρχεται μετά από τη φωτιά και την θεώρησαν ως ένα από τα 3 βασικά στοιχεία του σύμπαντος (τα άλλα το νερό και ο αέρας). Έτσι μάλλον εμπνεύσθηκαν το μύθο του αναγεννημένου Φοίνικα μέσα από τις φλόγες. Πιστέψτε με δεν πρόκειται για μύθο, αλλά είναι μια πραγματικότητα, απλά δεν αφορά πουλί, αλλά φυτά. Θα σας εξηγήσω με όσο πιο απλά λόγια γίνεται, πως μέσα από τις στάχτες του καμένου δάσους αναγεννιέται ένα νέο υγιέστερο και δυνατότερο δάσος.

        Θα αναφερθούμε στο θαυμαστό τρόπο που επιβιώνουν οι θάμνοι στις φωτιές και αύριο θα μιλήσουμε για το πώς τα καταφέρνουν τα πεύκα. Ας δούμε λοιπόν πως!

    Τα μεσογειακά φυτά πρώτα από όλα έπρεπε να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους, από την ίδια τη φωτιά, προκειμένου να επιτύχουν τη συνέχειά τους. Για να το πετύχει αυτό η μεσογειακή βλάστηση ανέπτυξε ειδικούς μηχανισμούς επιβίωσης από τις φλόγες των δασικών πυρκαγιών. Οι πρώτοι μελετητές αυτής της συμπεριφοράς βλέποντας ότι αυτό που έπονταν ήταν καλύτερο από το προηγούμενο, έφθασαν (όχι αδικαιολόγητα) στο ακραίο συμπέρασμα ότι τα μεσογειακά είδη επιθυμούν τη φωτιά. Έτσι δόθηκε σ΄ αυτά η ονομασία "πυρόφιλα". Η λέξη αυτή αντικαταστάθηκε αργότερα από τη λέξη "πυρόφυτα", για να αποφευχθούν πιθανές παρεξηγήσεις αλλά και να επισημανθεί το γεγονός ότι τα φυτά αυτά μπορούν να ανταπεξέλθουν μιας δασικής πυρκαγιάς, χάρη στους μηχανισμούς αντοχής που διαθέτουν απέναντι στη φωτιά, αλλά και της ταχύτατης φυσικής αναγέννησής τους μετά από αυτήν.

            Τα πυρόφυτα είδη διακρίνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες τα παθητικά και τα ενεργητικά πυρόφυτα.

Τα παθητικά πυρόφυτα

Τα παθητικά πυρόφυτα εμφανίζουν απλά υψηλό βαθμό αντοχής στις φλόγες και τις υψηλές θερμοκρασίες της φωτιάς, ως αποτέλεσμα ποικίλων μηχανισμών (μηχανικών, φυσικοχημικών κ.ά.), όπως είναι για παράδειγμα:

• Η φελλοφόρος δρυς ή η μαύρη πεύκη με τον παχύ φλοιό που δύσκολα καίγεται και προστατεύει το κάμβιο από υπερθέρμανση,

• Το αρμυρίκι και διάφορες δρύες που παρουσιάζουν χαμηλή ευπάθεια στη φωτιά, λόγω υψηλής περιεκτικότητας μεταλλικών στοιχείων στο ξύλο τους,

• Η κουκουναριά που με τη φυσική αποκλάδωση απομακρύνει τα κλαδιά της από το έδαφος και τις έρπουσες πυρκαγιές,

• Διάφορα γεώφυτα και φτέρες που φυλάσσουν τα αναπαραγωγικά τους όργανα κάτω από το έδαφος.

Τα ενεργητικά πυρόφυτα

Τα ενεργητικά πυρόφυτα είναι αυτά που ο μηχανισμός αναπαραγωγής τους ενεργοποιείται αμέσως μετά τη φωτιά. Ο μηχανισμός αυτός οδηγεί στη φυσική αναγέννηση της βλάστησης

• Είτε μέσω της βλαστητικής οδού (ριζοβλάστηση και πρεμνοβλάστηση), όπως συμβαίνει στο πουρνάρι, στην κουμαριά, στο δεδρώδες ρείκι, στην άρκευθο και στους περισσότερους μεσογειακούς θάμνους.

• Είτε μέσω των σπόρων που προστατεύονται (συνήθως μέσα στους κώνους ή μέσα στο έδαφος) κατά τη διάρκεια της φωτιάς, για να ελευθερωθούν αμέσως μετά και να οδηγήσουν στην αναγέννηση της καμένης έκτασης, όπως συμβαίνει με τα κωνοφόρα είδη της μεσογειακής βλάστησης, δηλαδή τη χαλέπιο και την τραχεία πεύκη καθώς και με τα λαδάνια.

        Αξίζει εδώ να αναφερθούμε αναλυτικότερα στο μηχανισμό προσαρμογής των μεσογειακών ειδών στις συνθήκες που διαμορφώνονται στις πυρόπληκτες περιοχές, σε ότι αφορά τους αείφυλλους θάμνους και τα κωνοφόρα είδη.

Προσαρμογή των θάμνων

Τρία είναι τα στοιχεία που ενδιαφέρουν το θέμα μας:

    1. Οι θάμνοι της μεσογειακής βλάστησης περιέχουν συνήθως αιθέρια έλαια και αρωματικές ουσίες κατά κανόνα εύφλεκτες. Στις μεγάλες ζέστες τα αέρια αυτά εξατμίζονται στον περιβάλλοντα χώρο και δημιουργούν ένα εκρηκτικά αναφλέξιμο αέριο μίγμα. Είναι δηλαδή σαν τις αναθυμιάσεις σε βενζινάδικο.

2. Οι μεσογειακοί θάμνοι διαθέτουν οφθαλμούς οι οποίοι βρίσκονται σε λήθαργο για δεκαετίες και ενεργοποιούνται όταν το φυτό έχει χάσει το υπέργειο τμήμα του (από φωτιά ή κοπή). Οι οφθαλμοί αυτοί βρίσκονται προστατευμένοι μέσα σε ένα μόρφωμα από σκληρό άκαυτο ξύλο μεταξύ του υπέργειου τμήματος του θάμνου και του ριζικού συστήματος. Το μόρφωμα αυτό (ρόζος) προστατεύει και τους οφθαλμούς, αλλά και το ριζικό σύστημα από την πυρκαγιά. Το χαρακτηριστικό αυτό το χρησιμοποιούν οι κατασκευαστές της πίπας των καπνιστών.

3. Τα θρεπτικά συστατικά των θάμνων αποθηκεύονται στο πλούσιο ριζικό σύστημα. Σε αντίθεση με τα υπόλοιπα είδη οι μεσογειακοί θάμνοι τα αποθησαυριστικά τους στοιχεία δεν τα αποθηκεύουν στους ετήσιους κλαδίσκους, αλλά τα στέλνουν κάτω στη ρίζα. Γι’ αυτό και παραμένουν θάμνοι. Δηλαδή αυξάνουν υπόγεια προς τα κάτω αντίθετα με τα δένδρα. Αυτό γίνεται ώστε όταν καούν να έχουν διαθέσιμη ενέργεια για να εκπτύξουν νέα παραβλαστήματα και νέο φύλλωμα (μέχρι να αρχίσουν να φωτοσυνθέτουν ξανά).

        Έχουμε λοιπόν τη φωτιά που ενισχύουν τα αιθέρια έλαια και οι αρωματικές ουσίες, τους οφθαλμούς που ενεργοποιούνται μετά τη φωτιά και τη διαθέσιμη αποθηκευμένη τροφή για την πρώτη έκπτυσση των νέων πρεμνοβλαστημάτων. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα από την επόμενη μιας πυρκαγιάς να αρχίζει η πρεμνοβλάστηση και η δημιουργίας νέας ζωής.

        Από μετρήσεις που πραγματοποιήσαμε στους διάφορους θάμνους που κάηκαν σε διάφορες εποχές του χρόνου διαπιστώσαμε ότι οι θάμνοι αποκτούν το 70-80% του αρχικού τους μεγέθους μόλις τη δεύτερη βλαστητικά περίοδο. Αυτό σημαίνει ότι το έδαφος παραμένει γυμνό και χωρίς προστασία μόλις για ένα ή δύο χρόνια. Τα αποτελέσματα των μετρήσεων έγιναν αποδεκτά διεθνώς και πολλές παρόμοιες εργασίες βασίζονται σε αυτά.

        Το εκπληκτικό είναι ότι οι θάμνοι που «ενοχοποιούνται» για το φαινόμενο της αλληλοπάθειας (η δηλητηρίαση του εδάφους με ανασταλτικές ουσίες για την ανάπτυξη του ριζικού συστήματος των νέων φυτών), όπως η σουσούρα, πρεμνοβλαστάνουν με καθυστέρηση δύο ή τριών χρόνων μετά τη φωτιά, δίνοντας έτσι τον απαραίτητο χρόνο ριζοβλάστησης των φυταρίων της πεύκης και άλλων ειδών.