Ποια είναι η σχέση του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον; Πώς επιδρά στον ψυχισμό του η επαφή με τη φύση; Υπάρχει αλληλεπίδραση; Και αν ναι, μπορούμε να μιλήσουμε για θεραπευτική χρήση ειδικά διαμορφωμένων κήπων;
Σε αυτά τα ερωτήματα δίνει απαντήσεις η δρ Μαρία Γιδαράκου στο βιβλίο της «Θεραπευτικοί κήποι», ένα βιβλίο που μέσα από τα κεφάλαιά του ξεδιπλώνεται και αναλύεται η σχέση του ανθρώπου με το φυσικό του περιβάλλον, έτσι όπως έχει αποδειχθεί παγκοσμίως μέσα από επιστημονική μελέτη και παρατήρηση.
Το βιβλίο «Θεραπευτικοί κήποι» της Μαρίας Γιδαράκου είναι μεν εξειδικευμένο, αλλά, οι πληροφορίες που μπορούμε να αντλήσουμε είναι πολύτιμες και για την κατασκευή ενός απλού κήπου |
Το βιβλίο προέκυψε από την τετραετή διατριβή της στη Γεωπονική Σχολή του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης στο Εργαστήριο Ανθοκομίας και Αρχιτεκτονικής Τοπίου.
Και όπως αναφέρει στον πρόλογό του ο καθηγητής Αρχιτεκτονικής Τοπίου στο ΑΠΘ, κ. Ι. Τσαλικίδης, είναι ένα βιβλίο «εξαιρετικά επίκαιρο αφού τα τελευταία χρόνια διαμορφώνεται ένα αυξανόμενο παγκόσμιο ενδιαφέρον για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής μέσα από τη διαμόρφωση ενός υποστηρικτικού περιβάλλοντος αλλά και την εφαρμογή εναλλακτικών τρόπων θεραπείας, βασική πτυχή των οποίων αποτελούν οι θεραπευτικοί κήποι.
Ο σύγχρονος άνθρωπος με την εντατική χρήση της τεχνολογίας έχει αποξενωθεί από το περιβάλλον του. Αυτό έχει πολλές φορές αρνητικές συνέπειες στον ψυχισμό, την κοινωνικότητα ή τους βιορυθμούς του» τονίζει.
Για να ξεφυλλίσουμε λοιπόν τις σελίδες του, να ανακαλύψουμε με ποιους τρόπους επιδρούν θεραπευτικά στον άνθρωπο τα δέντρα, τα λουλούδια, οι ευωδιές, τα χρώματα και τα σχήματά τους.
Γιατί η δημιουργία ενός κήπου, όπως αποδεικνύουν περίτρανα και οι ιαπωνικοί ζεν κήποι, είναι μια μορφή τέχνης - είναι τέχνη. Και κάθε καλλιτέχνημα έχει σαφώς αντίκτυπο στην ψυχολογία μας διαμέσου των αισθήσεών μας, θετικό ή αρνητικό, ανάλογα με το πώς προσλαμβάνει κανείς την κάθε εικόνα.
Ξεκινάμε την περιδιάβασή μας από το γνωστό γεγονός ότι «στους περισσότερους λαούς οι ιεροί χώροι, οι οποίοι ήταν παράλληλα και θεραπευτικοί χώροι, βρίσκονται μέσα στη φύση, δίπλα από μια πηγή, γύρω από ένα ιερό δένδρο ή ήταν τοποθετημένοι σε χώρους πανοραμικής θέας.
»Η παρουσία της φύσης στους χώρους αυτούς είτε πήγαζε από εγγενή θεραπευτικά στοιχεία που εμπεριείχε είτε αποτελούσε το σκηνικό για τις ιεροτελεστίες που συνέδεαν το πνεύμα με την αναζωογόνηση και τη θεραπεία. Οταν η ίδια η φύση δεν παρείχε το απαραίτητο σκηνικό, τότε το ανθρώπινο χέρι δημιουργούσε το κατάλληλο φόντο για τις πνευματικές ασκήσεις με σκοπό την εσωτερική αρμονία και αυτοΐαση.
»Η αναγνώριση της συνεισφοράς της φύσης στη διατήρηση της αρμονίας του πνεύματος και του σώματος ισχυροποιήθηκε από το ρομαντικό κίνημα κατά τον 18ο αιώνα και τις θεραπευτικές της ικανότητες χρησιμοποίησαν π.χ. τα σανατόρια, κατά την επιδημία φυματίωσης μεταξύ του 1885 έως 1910. Ευχάριστες θέες θεωρούνταν ότι προωθούσαν μια αισιόδοξη στάση, η οποία με τη σειρά της θα ενδυνάμωνε το σώμα».
Πώς ορίζεται η έννοια του θεραπευτικού κήπου (healing garden) και πώς αυτός αποκτά ρόλο θεραπευτή;
«Οι κήποι μπορεί να είναι θεραπευτικοί με διάφορους τρόπους. Μέσω της παρατήρησης, της ανάπαυσης, του περιπάτου, της ανακάλυψης ή της συμμετοχής σε διάφορες δραστηριότητες.
»Στόχος του θεραπευτικού κήπου είναι να επαναφέρει την ψυχική, σωματική και συναισθηματική υγεία του ατόμου, περιλαμβάνει την απαλλαγή από το άγχος και σαν χώρος έχει τη δυνατότητα να ηρεμεί, να ανανεώνει, να αναζωογονεί, να παρέχει καταφύγιο ή να προτρέπει στην περίσκεψη. Ενα ήρεμο, ευχάριστο περιβάλλον, με αίθρια και παγκάκια, λουλούδια, λιμνούλα, γρασίδι, ένα κυματοειδές μονοπάτι και διάφορες υπο-περιοχές με στάσεις ανάπαυσης είναι μια χαρακτηριστική σχεδίαση θεραπευτικού κήπου.
»Μέσω της επίδρασης που ασκεί ο νους στο σώμα, η παρουσία της φύσης προσφέρει ένα διάλειμμα αναζωογονημένης ανάπαυσης και ανανέωσης σε όλο τον οργανισμό».
Πώς αποτυπώνεται η επίδραση της φύσης στην ψυχοσωματική και συναισθηματική υγεία του ατόμου; «Υπάρχουν τρεις πιθανές θεωρίες», διαβάζουμε.
«Η πρώτη υποστηρίζει ότι η ανθρώπινη αντιληπτική ικανότητα, κατά τη διάρκεια της εξελικτικής πορείας, αναπτύχθηκε με τρόπο που να αντιδρά, άμεσα και θετικά, απέναντι στα φυτά.
»Η δεύτερη υποστηρίζει ότι τα φυτά αποτελούν μέρος ενός αισθητικά ευχάριστου και ενδιαφέροντος περιβάλλοντος, ενώ η τρίτη υποστηρίζει ότι το ανθρώπινο μυαλό εξελίχθηκε με τρόπο που να αντιδρά θετικά σε οποιαδήποτε ενδιαφέρουσα πληροφορία.
»Στη συγκεκριμένη περίπτωση -που αφορά τη βλάστηση-, υποστηρίζεται ότι ο άνθρωπος μέσα από την παρατήρηση της ανάπτυξης των φυτών, μαθαίνει για τη ζωή και αποκτά εφόδια που μπορεί να του χρειαστούν σε φάσεις της ζωής του.
»Αντίστοιχα, υπάρχουν και τρεις σχολές που συσχετίζουν τη θεραπεία με την ύπαρξη ενός κήπου: η σχολή των θεραπευτικών κήπων (Healing Gardens School), η θεραπευτική κηπουρική (Horticultural Therapy School) και η σχολή της συμπεριφοράς (Cognitive School).
»Η θεωρητική βάση της πρώτης σχολής είναι ότι θεραπευτικά αποτελέσματα υπάρχουν και μόνο με την παραμονή μας σε έναν κήπο, της θεραπευτικής κηπουρικής, ότι ωφελούμαστε διαμέσου της άσκησης της κηπουρικής, ενώ η σχολή συμπεριφοράς διατείνεται ότι τα θεραπευτικά αποτελέσματα προέρχονται από έναν συνδυασμό εμπειριών μέσα στον κήπο, από τις ενέργειες μέσα σε αυτόν, αλλά και από την προσωπικότητα του ατόμου και το παρελθόν του».
Εύλογα αναρωτιέται κανείς πώς μπορούν να σχεδιαστούν και να χρησιμοποιηθούν οι κήποι κι αν μάλιστα εντάσσονται σε κατηγορίες. Και πράγματι υπάρχουν κατηγοριοποιήσεις.
Είναι κατ’ αρχάς «οι κήποι που ενεργοποιούν τις αισθήσεις μας, διαμέσου της χρήσης χρωμάτων, εναλλαγής υφών και υλικών και που απευθύνονται κυρίως σε ασθενείς ή ομάδες ανθρώπων όπως είναι τα παιδιά, οι ηλικιωμένοι κ.ά. Σε έναν κήπο για τις αισθήσεις (sensory garden), ο επισκέπτης, ακόμη και με κλειστά μάτια, δέχεται μια πληθώρα αισθητήριων μηνυμάτων, διαμέσου των πέντε αισθήσεων που διαθέτουμε».
Καλά, σκέφτεται κανείς, η όραση, που είναι η πρώτη από τις αισθήσεις που ενεργοποιείται, η όσφρηση, η αφή και η γεύση. Πώς ενεργοποιείται όμως η ακοή;
«Με τη χρήση του ήχου του νερού, το βούισμα από το πέταγμα των εντόμων, το θρόισμα των φύλλων, τις ριπές του αέρα, ειδικά τους θερινούς μήνες, που μπορεί να δημιουργήσει πολύ ενδιαφέροντες ήχους σε περιοχές όπου υπάρχουν μεγάλα φυλλοβόλα δέντρα, μπαμπού ή αγρωστώδη. Μπορούν ακόμη να ενσωματωθούν μουσικά πιάτα στο πάτωμα, ώστε να χρησιμοποιηθούν σαν ηχητικοί χάρτες από άτομα με προβλήματα όρασης ή από ομάδες ατόμων για να παίξουν μελωδίες.
»Ο ήχος από ένα σιντριβάνι μπορεί να μετριάσει τους ενοχλητικούς ήχους της κίνησης στους δρόμους, τον θόρυβο από τα κλιματιστικά ή την παρουσία πολλών ανθρώπων στον ίδιο χώρο, δημιουργώντας ένα ακουστικό προπέτασμα, προσελκύοντας ταυτόχρονα ζώα και πτηνά, δίνοντας σε επισκέπτες και ασθενείς την ευκαιρία να τα παρατηρούν ή να τα ταΐζουν».
Μέρος κήπου, κατασκευασμένο από την Μαρία Γιδαράκου |
Η δεύτερη κατηγορία είναι οι κήποι που χρησιμοποιούνται σαν διαγνωστικό εργαλείο. Σε έρευνα που διεξήχθη στις ΗΠΑ και διερευνούσε σε ποια μέρη καταφεύγουν τα παιδιά για να νιώσουν άνεση και σιγουριά, κλήθηκαν επιχειρηματίες να θυμηθούν ποιοι ήταν οι δικοί τους αγαπημένοι χώροι όταν ήταν παιδιά.
«
Επτά ήταν οι προτιμώμενες τοποθεσίες που έδειξαν τα αποτελέσματα: η θάλασσα, το λιμάνι, το ακρωτήριο, το νησί, η σπηλιά, το βουνό και ο ουρανός.
»
Τα αποτελέσματα αξιολογήθηκαν από ψυχολόγους και υλοποιήθηκαν στον βραβευμένο από την ASLA* θεραπευτικό κήπο στο Child and Adolescence Development, σχεδιασμένο από τον Douglas Reed (1997) για να βοηθήσει παιδιά που αντιμετώπιζαν ψυχολογικά προβλήματα λόγω τραυματικών εμπειριών. Ο κήπος στη συγκεκριμένη περίπτωση σχεδιάστηκε προκειμένου να βοηθηθούν τα παιδιά να εκφράσουν τα συναισθήματά τους».
Υπάρχουν ακόμη οι κήποι φαρμακευτικών φυτών, που βασίζονται στην ιδέα ότι τα φάρμακα γίνονται οικεία και απομυθοποιούνται όταν οι ασθενείς αναγνωρίσουν ότι πολλά από αυτά προέρχονται από φυτά, αλλά και οι κήποι περισυλλογής (contemplation garden), που σκοπό έχουν «να βοηθήσουν στην ξεκούραση του πνεύματος και να παράσχουν ένα σημείο εστίασης και περισυλλογής που θα λειτουργήσει ως έναυσμα στην επακόλουθη αυτοθεραπεία των ασθενών».
Οι θεραπευτικοί κήποι με έντονες επιδράσεις από την τέχνη (artistic gardens), οι κήποι που είναι βασισμένοι σε ιστορικές και πολιτισμικές αναφορές και οι κήποι με ανθρωποκεντρικό σχεδιασμό είναι τρεις ακόμη κατηγορίες κήπων. Για κάθε μία από αυτές αντλήσαμε τις παρακάτω πληροφορίες.
«
Για να ελεγχθεί η αντίδραση των ασθενών στην επίδραση της τέχνης, διεξήχθη έρευνα όπου δόθηκαν εβδομήντα μία φωτογραφίες σε τριακόσιους τυχαία επιλεγμένους ασθενείς, προκειμένου να τις βαθμολογήσουν ως προς το αν θα ήθελαν να την έχουν κρεμασμένη στο δωμάτιό τους. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως οι ασθενείς προτίμησαν τις αναπαραστάσεις φύσης και δεν ήθελαν αφηρημένη τέχνη».
«
Ο λαβύρινθος χρησιμοποιείται σε πολλούς θεραπευτικούς κήπους, είτε κατασκευασμένος από φυσικό φράχτη είτε ως σχέδιο πλακόστρωσης. Θεωρείται ότι συμβολίζει την εσωτερική αναζήτηση, αποτελεί απόδραση από τα προβλήματα, ενώ εμπεριέχει και τον συμβολισμό της πολυπόθητης επιστροφής στην αρχική κατάσταση».
«
Με τον ανθρωποκεντρικό σχεδιασμό δεν είναι εγγυημένη η δημιουργία ενός επιτυχημένου θεραπευτικού κήπου, αλλά υπάρχει έντονη η πρόθεση να κατανοηθούν οι ανάγκες των ασθενών (οι πιο αντιπροσωπευτικοί κήποι αυτής της κατηγορίας έχουν δημιουργηθεί σε κλινικές για ασθενείς με Αλτσχάιμερ και σε παιδιατρικές κλινικές) και να ενσωματωθούν οι ιατρικές γνώσεις για την ασθένεια και τα αποτελέσματά της. Επιτυχημένο παράδειγμα αποτελεί το Healing Garden στο Νοσοκομείο Smilow Cancer Yale των ΗΠΑ, για την κάλυψη των αναγκών των ασθενών που υποβάλλονταν σε έντονες θεραπείες για έναν χώρο ηρεμίας εκτός των νοσοκομειακών τειχών».
Δεν θα μπορούσε κανείς διαβάζοντας το βιβλίο «
Θεραπευτικοί κήποι», των εκδόσεων Λαμπρόπουλος, να μην αναρωτηθεί αν υπάρχουν συγκεκριμένα φυτά που προτιμώνται στην κατασκευή κήπων, με ποια κριτήρια επιλέγονται ή αν παίζει ρόλο η μορφοποίησή τους.
«
Η επιλογή των φυτών πρέπει να είναι προσεκτική. Απαιτείται να ληφθεί υπ’ όψιν η γενική αντοχή τους, η τοξικότητά τους, η ελκυστικότητα που έχουν στις μέλισσες και οι πιθανές αλλεργιογόνες ιδιότητές τους. Συνηθισμένη πρακτική είναι να μη χρησιμοποιούνται τα θηλυκά φυτά διότι καρπίζουν και θεωρείται ότι λερώνουν. Ομως, με τον τρόπο αυτό αυξάνεται η ποσότητα γύρης που υπάρχει στο περιβάλλον χωρίς να υπάρχει ο αντίστοιχος αποδέκτης της. Ετσι παρουσιάζονται προβλήματα αλλεργιών και κρίσεων άσθματος στους ανθρώπους».
Διαβάζοντας αυτή την πληροφορία, αντιλαμβάνεται κανείς πόσο σημαντικό είναι να κρατούμε πάντοτε στο μυαλό μας τη σχέση δράσης-αντίδρασης.
Και συνεχίζοντας το διάβασμα μαθαίνουμε ότι:
«
Οι περισσότεροι χρήστες νοσοκομειακών κήπων επιθυμούν να υπάρχει αρκετή ποικιλία φυτών. Προτιμώνται ενδιαφέροντα σχέδια και περίπλοκα οπτικά περιβάλλοντα, με διαφορά στην ένταση του φωτός και της σκιάς, με λουλούδια ποικίλης υφής και διαφορετικών μεγεθών. Ο συνδυασμός και των τριών επιπέδων φυτικής ανάπτυξης, δηλ. των χαμηλών εδαφοκαλυπτικών και του γρασιδιού, των θάμνων και των δένδρων, θεωρείται η πιο ενδιαφέρουσα λύση.
»
Αλλα κλειδιά στην επιλογή των φυτών είναι η ποικιλία των αισθήσεων που επηρεάζουν, π.χ. με το άρωμά τους, την υφή τους, το θρόισμα των φύλλων τους. Το άρωμα μπορεί να συνδυαστεί με τον προσανατολισμό μέσα στον κήπο. Φυτά των οποίων το φύλλωμα κινείται εύκολα, όπως της λεύκας, του μπαμπού και των αγρωστωδών, δημιουργούν ευχάριστο και χαλαρωτικό αίσθημα».
Μαθαίνουμε ακόμη ότι «
τα αειθαλή φυτά προτιμώνται σε ίση αναλογία με τα φυλλοβόλα. Πολλά από τα φυλλοβόλα είδη παρουσιάζουν έναν μεταχρωματισμό του φυλλώματος κατά τη διάρκεια του φθινοπώρου, δίνοντας χρώμα και τονίζοντας την αλλαγή των εποχών. Τα αειθαλή φυτά καλό είναι να υπερτερούν σε αριθμό στην κατηγορία των θάμνων και των μικρότερων δένδρων.
»
Με τον τρόπο αυτό επιτρέπεται στις ακτίνες του ήλιου να ζεσταίνουν τον χώρο και τους διαβάτες, ενώ μπορούν να αποτελέσουν φυσικό ανεμοφράκτη από τα κρύα ρεύματα. Το σφαιρικό σχήμα χαίρει της μεγαλύτερης προτίμησης, ενώ το αμέσως προτιμώμενο μετά είναι το θυσανώδες.
»
Οσον αφορά το χρώμα των φυτών, ο κήπος προτείνεται να εμπεριέχει κυρίως φυτά πράσινου χρώματος, που θα χαρίσουν τον ήρεμο τόνο της φύσης, σε συνδυασμό με μικρότερο ποσοστό φυτών με πολύχρωμο φύλλωμα ή άνθη, ώστε να προσδώσουν χαρμόσυνο τόνο στον χώρο. Τα ζεστά κόκκινα και κίτρινα χρώματα είναι η αμέσως επόμενη επιλογή, ενώ μπορεί να χρησιμοποιηθεί το μπλε ή το ασημένιο χρώμα, αλλά με φειδώ, και να αποδοθούν με τη χρήση αρωματικών φυτών».
Εξαιρετικής σημασίας είναι και οι πίνακες στο τέλος του βιβλίου όπου παρατίθενται ένα ένα με τα ονόματά τους όλα τα φυτά που ανήκουν σε ειδικές κατηγορίες, όπως είναι τα τοξικά φυτά ή τα φυτά που ερεθίζουν το δέρμα ή έχουν αγκάθια.
Ομως το ίδιο σημαντικές για τον σχεδιασμό έστω και μιας μικρής γωνιάς στο σπίτι, στο μπαλκόνι ή στον κήπο είναι οι πληροφορίες που δίνονται για φυτά που έχουν ενδιαφέρον χρώμα φύλλων, φθινοπωρινό μεταχρωματισμό, ενδιαφέροντα φλοιό, αλλά και γι' αυτά που προσελκύουν πεταλούδες.
Ως επίλογο δεν μπορούμε παρά να καταδείξουμε την καλή είδηση που δεν είναι άλλη από την αποδοχή μελών της ιατρικής κοινότητας για τη θεραπευτική δεινότητα της φύσης.
«
Αρκετοί ιατροί, γενικής ιατρικής, καρδιολόγοι, νευρολόγοι, ορθοπεδικοί, παθολόγοι, πνευμονολόγοι, ψυχίατροι, θεωρούν άμεση προτεραιότητα τη δημιουργία θεραπευτικού κήπου και εκτιμούν ότι η ύπαρξή του επηρεάζει σε πάρα πολύ μεγάλο βαθμό την πορεία της υγείας των ασθενών. Οι σπουδαιότερες δραστηριότητες για τους ασθενείς που μπορούν να βγουν στον κήπο είναι το περπάτημα, η ελαφριά άσκηση, η χαλάρωση, η αλλαγή παραστάσεων και η κοινωνικοποίηση».
Πληροφορία που έχει αντίκτυπο στον καθένα μας, αφού έχουμε πραγματική ανάγκη να «
καθαριζόμαστε» από τους τοξικούς ρύπους της έντασης που μπορεί να βιώνουμε καθημερινά. Ας παραμείνουμε λοιπόν υγιείς περπατώντας στα άλση και στα πάρκα στις γειτονιές μας.
Αν σεβαστούμε μάλιστα την ευζωία τους με το να τα διατηρούμε καθαρά, απρόσβλητα από την ανθρώπινη παρουσία και δραστηριότητα, θα έχουμε μεγαλύτερο όφελος.
Η δρ Μαρία Γιδαράκου διατηρεί στην Κατερίνη επιχείρηση παραγωγής καλλωπιστικών φυτών εξωτερικού χώρου. http://www.gardenshop.info/. Η διατριβή της είχε θέμα «Αρχιτεκτονική τοπίου θεραπευτικών κήπων στα νοσηλευτικά ιδρύματα».
*Δείτε: http://www.reedhilderbrand.com/works/institute_for_child_and_adolescent_...
